علوم اقتصادی الزامی برای جهاد
نظریههای اقتصاد اسلامی،در بحث شناخت واقعیت کنونی جامعه، به این دلیل که قدرت تفسیر «عینیت» را دارند، «علمی»خواهند بود؛ زیرا با وجود وحی به عنوان قطع آورترین منبع شناخت در اقتصاد اسلامی قدرت تفسیر و تبیین اقتصاد اسلامی، بسیار بالاتر از اقتصاد متعارف،است.
در بحث اقتصاد، تعریفی که امروزه تقریباً پذیرفته شده، این است که «علم، مجموعهای از گزارههاست که روابط علّی و معلولی را تبیین کرده، قدرت تفسیر واقعیت را داشته باشد». و از این لحا1 تأکید زیادی بر وجود آزمون تجربی، به صورت تنها طریق آزمون فرضیه وجود ندارد. با این تعریف، نظریههای اقتصاد اسلامی، چه در بخش ارائه الگوی ایده آل و چه در بحث شناخت واقعیت کنونی جامعه، به این دلیل که قدرت تفسیر «عینیت» را دارند، «علمی»خواهند بود؛ زیرا با وجود وحی به عنوان قطع آورترین منبع شناخت در اقتصاد اسلامی، که شامل تبیینهایی از هستی و واقعیت است، قدرت تفسیر و تبیین اقتصاد اسلامی، بسیار بالاتر از اقتصاد متعارف، قابل تصور است.
با توجه به تلاشهای زیادی که در اقتصاد غرب، برای شناخت و توصیف واقعیت موجود اقتصاد جوامع صورت گرفته، بهرهبرداری علم اقتصاد اسلامی از اقتصاد متعارف، قطعی خواهد بود. اما اقتصاد اسلامی به دلیل دارا بودن منابع معرفتی ماورایی (قرآن و سنت)، در تفسیر واقعیت موجود و عوامل تأثیرگذار کمی و کیفی (مانند اخلاق و تقوا و...) بر اقتصاد، از اقتصاد متعارف کاراتر است.
مبانی جهاد اقتصادی از دیدگاه قرآن کریم، تجلی توحید در اقتصاد است. از دیدگاه قرآن کریم، تمامی کاینات از جمله انسان، منابع، و ابزارهای تولید مخلوق خداوند علیم و حکیم هستند.همچنین، در آیات بسیاری رهنمودهای جزئی و مشخص در مسائل گوناگون اقتصادی وجود دارند که دستورات مختلفی را برای انسان صادر نموده است.
قرآن کریم اصرار دارد به انسان بیاموزد که از عوامل زمینه ساز گرفته تا عوامل مباشر در تولید، همه مخلوق اویند.
« وَ اللَّهُ خَلَقَکمُ ْ وَ مَا تَعْمَلُونَ» صافات / 96، و خداوند، هم شما را آفرید و هم آنچه را میسازید. هرچند انسان با اراده خود کار میکند، ولی اراده خداوند نیز به آن تعلّق گرفته است؛ او نمیتواند مستقل و بی نیاز از خداوند متعال منشأ اثر باشد و بنابراین، فعالیتهای او مستند به خداوند متعال هستند
« توحید» نه تنها در «تولید» تجلّی میکند، که قرآن کریم در «توزیع» نیز میفرماید: «لَهُ مَقَالِیدُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن یَشَاءُ وَ یَقْدِرُ إِنَّهُ به کل ِّ شیَ ْءٍ عَلِیمٌ» شوری / 12؛ کلیدهای آسمانها و زمین از آن اوست. روزی را برای هر که بخواهد گسترش میدهد یا محدود میسازد. او به همه چیز داناست.
جهاد اقتصادی زمانی در مسیر صحیح خود قرار میگیرد كه عملكرد نهادهای اقتصادی از انباشت ثروت در دست عدهای محدود جلوگیری كند و دسترسی امكانات تولید و رشد اقتصادی را برای همه میسر سازد
تفقّه در احکام اقتصادی
در آیات بسیاری رهنمودهای جزئی و مشخص در مسائل گوناگون اقتصادی وجود دارند که دستورات مختلفی را برای انسان صادر نموده است:
« أَحَلَّ اللَّهُ الْبَیْعَ وَ حَرَّمَ الرِّبَواْ» بقره / 275؛ خدا بیع را حلال کرده است و ربا را حرام.
أَوْفُواْ بِالْعُقُودِ» مائده / 1؛ به پیمانها (و قراردادها) وفا کنید.
اسلام به عنوان یگانه مکتب انسانساز، توجه خاصی به رفع حوائج مادی او دارد و الگوهای خاصی برای روابط نهادهای مختلف اجتماعی و اقتصادی در نظر گرفته است. از این منظر، در جامعه انسانی، هدف و انتظار از تحکیم بنیادهای اقتصادی، تمرکز و تکاثر ثروت و سودجویی و نفعپرستی نیست، بلکه انتظار، رفع نیازهای اساسی انسان در جریان رشد و تکامل مادّی و معنوی او و رسیدن به اهداف غایی خلقت و ریشهکنکردن فقر و محرومیت است.
عملیات اقتصادی؛ مظهری از عبودیت
از دیدگاه قرآن کریم، جهاد و فعالیت اقتصادی و مبادرت به بهره گیری از مواهب طبیعی برای تأمین معاش، میتواند یک عمل عبادی و مظهری از عبودیت خداوند متعال باشد.
در سوره «ملک» آمده است: «هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ ذَلُولًا فَامْشُواْ فیِ مَنَاکِبهِا وَ کلُواْ مِن رِّزْقِهِ وَ إِلَیْهِ النُّشُورُ» ملك / 15؛ او کسی است که زمین را رام کرد، بر شانههای آن راه بروید و از روزیهای خداوند بخورید و بازگشت و اجتماع همه به سوی اوست.
جهاد اقتصادی همراه با عدالت
از اهمّ وظایف دولت اسلامی، میتوان اهتمام به برقراری عدالت را ذکر کرد. قرآن کریم به صراحت مأموریت یافتن پیامبراکرم صلی الله علیه و آله ، بزرگ رهبر جامعه اسلامی، برای برقراری عدالت در بین مردم را در سوره مبارک «شورا» خاطرنشان ساخته است:
«أُمِرْتُ لِأَعْدِلَ بَیْنَکُمُ» شوری / 15؛ من مأمورم در میان شما عدالت کنم (به عدل و داد رفتار کنم.) مردم نیز موظف به اطاعت از ولیّ امر مسلمانان میباشند: «أَطِیعُواْ اللَّهَ وَ أَطِیعُواْ الرَّسُولَ وَ أُوْلیِ الْأَمْرِ مِنکمُ ْ» نساء / 59؛ اطاعت کنید خدا را و اطاعت کنید پیامبر خدا و اولوالامر را. همچنین حرکت در جهت سیاستها و برنامههای دولت اسلامی و بذل مساعدت و همکاریهای لازم، به خصوص پرداخت مالیاتهای مقرّر، از دیگر وظایف آنان محسوب میشود: «خُذْ مِنْ أَمْوَالهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَکِّیهِم بهِا» توبه / 103 ؛ از اموال آنها صدقهای (به عنوان زکات) بگیر تا به وسیله آن، آنها را پاک سازی و پرورش دهی .
استاد شهید مرتضی مطهری در این باره میگوید:
در قرآن از توحید گرفته تا معاد، از نبوت گرفته تا امامت و زعامت، و از آرمانهای فردی گرفته تا هدفهای اجتماعی، همه بر محور عدل استوار شده است. عدل قرآن همدوش توحید، رکن معاد، هدف تشریع نبوت، فلسفه زعامت و امامت، معیار کمال فرد و مقیاس سلامت اجتماع است. « ان العدل میزان الله، الذی وضعه للخلق، و نصبه لاقامة الحق، فلا تخالفه فی میزانه و لاتعارضه فی سلطانه». عدالت میزان خدایی است که در کار مردمان نهاد و آن را برای برپاداری حق به پاداشت، پس با خداوند در میزانش مخالفت نکنید و با قانونمندیاش نستیزید.
اقتصاد اسلامی به دلیل دارا بودن منابع معرفتی ماورایی (قرآن و سنت)، در تفسیر واقعیت موجود و عوامل تأثیرگذار کمی و کیفی (مانند اخلاق و تقوا و...) بر اقتصاد، از اقتصاد متعارف کاراتر است
جهاد اقتصادی زمانی در مسیر صحیح خود قرار میگیرد كه عملكرد نهادهای اقتصادی از انباشت ثروت در دست عدهای محدود جلوگیری كند و دسترسی امكانات تولید و رشد اقتصادی را برای همه میسر سازد و درآمدها و برخورداریها را براساس سعی و تلاش هر یك از عوامل تولید ارزشگذاری كند. همین امر اگر محور حركت جهادی در اقتصاد قرار گیرد، میتوان برای آن شاخصسازی كمی و معیارهای ارزیابی تعریف كرد.
اگر قرار است این دهه برای کشورمان دهه پیشرفت و عدالت باشد چاره ای جز بازنگری در زیربنای اقتصادی کشور و بازسازی آن بر اساس معنویت و آموزه های دینی نداریم چون یک کشور عقب مانده یا حتی یک کشور مرفه اما دچار فقر و فساد و تبعیض هیچ وقت نمی تواند یک الگوی مقبول برای جهان ارائه کند.
اگر ما به دنبال ارائه الگوی مردمسالاری دینی برای جهان هستیم به ناچار باید جامعه ای داشته باشیم که علاوه بر معنویت و دینداری، رفاه و پیشرفت را برای مردم به ارمغان آورد.
زینب سادات لواسانی بخش اقتصاد تبیان
لینکهای مرتبط :
به فرمایشات رهبری عمل شده است؟
جهاد اقتصادی و افق 14 سال پیش رو