تبیان، دستیار زندگی
در مقاله ی قبل به نکاتی اشاره کردیم که بی شک می توانست در پاسخ گویی درست به سوالات دینی فرزندان موثر واقع شود . نکاتی از قبیل : گوش سپردن هشیارانه به پرسش ها ، درک دقیق پرسش ، پاسخ نگفتن هنگام دل مشغولی ، دوری از رفتارها و پاسخ های اضطراب آلود و دادن...
عکس نویسنده
عکس نویسنده
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

پرسش های ضروری تر از هوا

چگونگی پاسخ گویی به پرسش های مذهبی نوجوانان (2)


در مقاله ی قبل به نکاتی اشاره کردیم که بی شک می توانست در پاسخ گویی درست به سوالات دینی فرزندان موثر واقع شود . نکاتی از قبیل :  گوش سپردن هشیارانه به پرسش ها ، درک دقیق پرسش ، پاسخ نگفتن هنگام دل مشغولی ، دوری از رفتارها و پاسخ های اضطراب آلود و دادن پاسخ ارزشمند و عالمانه ی « نمی دانم » در برخی سوال های فرزندان ؛ البته با شرایطی خاص که در مقاله ی قبل ذکر شد.

پرسش های ضروری تر از هوا

در این مقاله در ادامه ی بحث به نکات دیگری اشاره می نمائیم که دانستنش خالی از لطف نیست :

باز گویی پرسش با زبان ساده

در صورت نیاز ، مناسب است که پرسش فرزند یا شاگرد خود را یک بار با ادبیات خودمان برای او تکرار کنیم . این کار ، هم نوعی همراهی با پرسشگر به شمار می آید و هم او را برای شنیدن دقیق پاسخ آماده می سازد . در ضمن ، با این کار ، شیوه درست طرح پرسش را نیز به او می آموزیم .

رسول خدا(ص) فرموده اند :

«حسن السوال یصف العلم ؛ ( تحف العقول ،ص 56)

 خوب پرسیدن ، نیمی از دانش است .»

براین اساس ، وقتی درست پرسیدن رابه پرسشگر خود می آموزیم، او را از نصف دانش بهره مند ساخته و نیمی از راه کسب علم را برایش هموار کرده ایم . سپس با پاسخ درست و دقیق ، نیم دیگر علم را به او می آموزیم.

پاسخ گویی پس از اندیشه و مطالعه

اگر برای پاسخ گویی شایسته به زمان نیاز دارید تا فکر یا مطالعه کنید و می توانید با فرصتی یک روزه یا یک ساعته ، پاسخ بهتر و دقیق تری ارائه کنید ، از مخاطب خود بخواهید که در زمانی دیگر ، دوباره پرسش خود را مطرح سازد . جواب ندادن به سوال ، از ارائه ی پاسخ های سست و سطحی بهتر است.

همان گونه که پیش از این نیز گفتیم ، سراسیمگی در مواجهه با پرسشهای اعتقادی ، باعث خطاهای گوناگون در پاسخ گویی خواهد شد و برمشکلات فکری کودکان و نوجوانان خواهد افزود . این احساس که « اگر من الان جواب ندهم پرسشگر گمراه خواهد شد .» باعث عرضه پاسخ های ضعیف و تشویق آور می گردد ؛ البته ارائه برخی مقدمات و برخی توضیحات تا زمان عرضه پاسخ بهتر ، اشکالی ندارد ؛ ولی اگر با یک مطالعه ، پاسخ بهتر و جامع تری می توان ارائه داد ، در پاسخ گویی شتاب نکنید .

رسول خدا (ص) فرموده اند :

«الاناه من الله و العجله من الشیطان .( کنز العمال ، حدیث 5674)

درنگ از خدا و شتاب کاری از شیطان است .»

شما اطلاعات مفید خود را به پرسشگرتان منتقل کنید و اگر با سوال های دشوارتری روبه رو شدید ، او را به روحانی محل یا معلم دینی اش ارجاع دهید و یا پس از پیدا کردن پاسخ ، در فرصت دیگری به گفت وگو با وی بپردازید

پاسخ گویی شجاعانه

ذهن بزرگ ترها پیچیده و تودرتو است ؛ اما ذهن کودکان و نوجوانان این گونه نیست . برخی از ترس اینکه مبادا پس از پاسخ گویی به سوال های بچه ها ، با پرسش های پیچیده تری روبرو شوند ، از ارائه پاسخی که جوابش را می دانند صرف نظر می کنند ؛ مثلا وقتی کودکی می پرسد که آیا جن وجود دارد یا نه ؟ بزرگ ترها از پاسخ دادن طفره می روند ؛ زیرا می ترسند که پس از جواب دادن به این پرسش ، با پرسش های پیچیده ای درباره شکل و شمایل و وضعیت جن روبه روگردند ؛ البته این یک فرض بزرگسالانه درباره پرسش های ساده کودکان است .

من یقین دارم که بسیاری از پدران و مادران و معلمان و مربیان از عهده پاسخ گویی به پرسش های کودکان و نوجوانان بر می آیند ؛ ولی چون از ادامه پرسش و پاسخ نگرانند و بیم دارند که نتوانند به پرسش های بعدی آنان پاسخ دهند ، جوابی را که می دانند نیز مطرح نمی سازند . شما اطلاعات مفید خود را به پرسشگرتان منتقل کنید و اگر با سوال های دشوارتری روبه رو شدید ، او را به روحانی محل یا معلم دینی اش ارجاع دهید و یا پس از پیدا کردن پاسخ ، در فرصت دیگری به گفت وگو با وی بپردازید .

پرسش های ضروری تر از هوا

تجربه نشان داده است که کودکان و نوجوانان ، با چند جمله کوتاه درست و مهربانه قانع می شوند و تا پدید آمدن پرسشی دیگر آرامش می یابند ؛ البته تاکید می کنم جوابی را که ارائه می دهید ، باید درست و در عین حال روشن و دور از پیچیدگی باشد.

رسول خدا(ص) فرموده اند :

« ما پیامبران ، فرمان گرفته ایم که با مردم به اندازه ی عقل هایشان سخن بگوییم .» ( کافی ، ج1 ، ص 23)

 با درک ظرفیت ذهنی بچه ها ، پاسخ خود را ارائه نمایید و بدانید که اگر مثال ها و استدلال های شما در حد توان عقلی آنان باشد ، در بیشتر موارد ، پاسختان را می پذیرند .

بیان سابقه پرسش

بعضی از بچه ها فکر می کنند که مساله ذهنی آنان تنها برای آن ها مطرح شده است و دانشمندان دینی تجربه جوابگویی به آن را ندارند . همین پندار ، باعث اضطراب آنان می گردد . اگر پرسشگران بفهمند که در این راه ، همسفران و همراهان بسیاری داشته و دارند ، فشار این گونه پرسش ها را راحت تر تحمل می کنند . به قول معروف « بلا وقتی عمومی شد ، گوارا می گردد .»

یاد آوری پاسخ های گوناگون

اگر یک پرسش ، پاسخ های گوناگونی دارد ، بهتر است این نکته را به پرسشگرمان یادآور شویم ؛ البته نیاز نیست که ما پاسخ ها را ارائه دهیم . در این گونه موارد باید پاسخی عرضه کنیم که به ذهن مخاطب نزدیک تر و با ظرفیت علمی او مناسب تر باشد . در عین حال باید به وی گوشزد کنیم که این سوال ، چندین جواب دارد ؛ مثلا اگر دختری پرسید : چرا حضرت علی (ع) سخنانی را در نکوهش زنان بیان فرموده است ، می توانیم پاسخ آیه الله جوادی آملی را ارائه کنیم که می فرماید : " این حدیث درباره زنان همان دوران است که به خاطر نظام جاهلیت و نظام مردان ،از آموزش و رشد علمی و عقلی محروم بوده اند و منظور از این گونه احادیث ، جنس زن نیست ؛ یعنی این احادیث به یک قطعه خاص تاریخ اشاره دارد که بر اثر سنت های غلط جاهلی ، زنان از کمترین حقوق انسانی خود محروم بودند و نمی توانستند در مسیر رشد و کمال حرکت نمایند . در نتیجه نمی توان این احادیث را به دیگر مقاطع تاریخ و زنان دیگر دوران ها سرایت داد. "

اگر درک پاسخ نخست برای مخاطب شما آسان تر است ، آن را بیان کنید ؛ ولی به وی یادآور شوید که جواب های دیگری نیز در این زمینه وجود دارد. با این کار ، وی در می یابد که پرسش او – حتی اگر پاسخ شما را نپذیرد – بالاخره جواب دارد و سوال بی جوابی نیست

همچنین می توانیم پاسخ علامه شهید مرتضی مطهری را بیان کنیم که می فرماید :این گونه احادیث بیانگر نسبت عقل و احساس در زنان و مردان است . به این معنا که زنان ، به خاطر بردوش کشیدن مسوولیت تربیت فرزندان ، از عواطف بیشتری برخوردارند و مردان که عهده دار اداره خانواده و اقتصاد خانواده اند ، قدرت تدبیر و برنامه ریزی بیشتری دارند . پس نباید چنین احادیثی را مذمت زنان شمرد ؛ بلکه باید آن ها را توصیف احساسات و عواطف زن ها تلقی کرد.

اگر درک پاسخ نخست برای مخاطب شما آسان تر است ، آن را بیان کنید ؛ ولی به وی یادآور شوید که جواب های دیگری نیز در این زمینه وجود دارد. با این کار ، وی در می یابد که پرسش او – حتی اگر پاسخ شما را نپذیرد – بالاخره جواب دارد و سوال بی جوابی نیست.

ارجاع به منابع معتبر

در برخی موارد ، سعی کنیم پاسخ را از روی منابعی که در اختیار داریم به پرسشگرمان ارائه دهیم؛ مثلا اگر او پرسید :

« فرستادن صلوات بر پیامبر هنگام شنیدن نام آن حضرت واجب است یا مستحب؟» مساله 1124 رساله را بیاورید و از روی کتاب برای او بخوانید که : « هر وقت انسان نام مبارک رسول الله (ص) را بگوید یا بشنود ، مستحب است صلوات بفرستد .»

این نوع پاسخ دادن سه فایده دارد :

اول آنکه وی را به پاسخی که شما بیان می دارید مطمئن می سازد .

دوم آنکه شما راه پیدا کردن برخی پاسخ ها را نیز به وی می آموزید و به قول معروف ، به جای دادن ماهی ، ماهی گیری را به وی یاد می دهید .

سوم آنکه منابع معتبر را هم به او معرفی می نمایید .

البته ارجاع دادن به کتاب های معتبر هنگامی که زمان کافی برای پاسخ گویی ندارید بسیار لازم است.

پاسخ گویی صمیمانه

پرسش های ضروری تر از هوا

هرگونه گفت و گویی آن گاه به ثمر می نشیند که شما با مخاطب خود ارتباط برقرار کنید و در فضایی صمیمی حرف های همدیگر را بشنوید . این موضوع در کودکان و نوجوانان – به ویژه زمانی که آنان پرسشی را مطرح می سازند – اهمیت بیشتری دارد .

امیر مومنان علی (ع) در نامه 31 نهج البلاغه ، فرزند سی و چند ساله خود را با عبارت « یا بنی » ( ای پسرم ) مورد خطاب قرار می دهد و قبل از طرح دیگر مسائل ، او را این گونه از عواطف خود بهره مند می سازد :

« تورا دیدم که پاره ای از من هستی ، بلکه دانستم که مرا همه جان و تنی ، چنان که اگر آسیبی به تو رسد به من رسیده و اگر مرگ به سر وقتت آید ، رشته زندگی مرا بریده . پس کار تو را چون کار خود شمردم . این اندرزها را به تو راندم تا تو را پشتیبانی بود .» در همین نامه ، امام (ع) بیش از ده بار فرزندش را با عبارت « بنی»( پسرم) مورد خطاب قرار می دهد که نشان از اهمیت ارتباط عاطفی در زمان گفت و گوی موثر دارد .

اگر گفت و گوی شما با  پرسشگرتان یک گفت و گوی خشک اداری باشد ، چندان قرین توفیق نخواهد بود ؛ زیرا فضای رسمی پرسش و پاسخ ، او را از تلقی دقیق پاسخ محروم می سازد . ایجاد ارتباط با پرسشگر و برخورد صمیمانه با او ، جسارت طرح پرسش های بعدی را به وی می دهد و اعتماد او را به پاسخ های شما بالا می برد . برای ایجاد فضای صمیمی ، از این روش ها می توانید بهره ببرید :

الف) جای مناسب و آرامی را برای گفت وگو تعیین کنید . اساسا باید جای پرسشگر در زمان دریافت پاسخ ، جای مناسبی باشد . روزی رسول خدا (ص) در حال سخنرانی بودند که دیدند یکی از حاضران در زیر آفتاب است . پیامبر (ص) به وی فرمان دادند که به سایه برود .

ب) نام او را از وی بپرسید ؛ البته این روش درباره پدران و مادران معنا ندارد . آن ها می توانند به جای پرسیدن نام او ، از کارهای روزانه فرزند شان و برنامه های درسی او سوال کنند .

ج) پیش از ارائه پاسخ ، با یک شوخی دوستانه ، فضا را تغییر دهید . یکی از طلاب می گفت : « من به آیه الله بهجت عرض کردم : آقا اجازه می دهید سوالی بپرسم . فرمودند : آیا سوال تو کوتاه است ؟ عرض کردم : بله . فرمودند : آیا جوابش هم کوتاه است ؟ عرض کردم : بله . ایشان لبخندی زدند و فرمودند : تواز کجا می دانی ؟ پس از این شوخی ، سوال مرا گوش کردند و پاسخ دادند .»

تجربه نشان داده است که کودکان و نوجوانان ، با چند جمله کوتاه درست و مهربانه قانع می شوند و تا پدید آمدن پرسشی دیگر آرامش می یابند ؛ البته تاکید می کنم جوابی را که ارائه می دهید ، باید درست و در عین حال روشن و دور از پیچیدگی باشد

پاسخ گویی به پرسش های پنهان

گاهی از نوع پرسش های فرد معلوم می شود که او یک نگرانی ویژه دارد . در این موارد ، تنها پاسخ گویی به پرسش های او ، مشکل فکری وی را حل نمی کند ؛ مثلااگر دیدید فرزند شما درباره قیامت و عذاب های آن پرسش های گوناگونی را می پرسد ، شک نکید که او دچار یک افراطی از قیامت شده و از مهربانی و رحمت پروردگار غافل گشته است . در این موارد ، هر چقدر توصیفات شما از عذاب های قیامت دقیق تر و جامع تر باشد ، او را از دین دورتر کرده اید ؛ البته نباید به پرسش های او پاسخ غلط دهید ؛ اما همزمان با این کار ،  باید وی را به رحمت بی پایان پرودگاروعفو و بخشش خدای مهربان نیز امیدوار کنید و با تصویری درست از مهربانی و لطف خداوند ، وی را به اعتدال روحی برسانید .

در روایت اسلامی آمده که :

« هیچ بنده مومنی نیست مگر آنکه در دلش دو نور است ؛ نور ترس و نور امید که اگر هر یک از آن ها را وزن کنی بر دیگری فزونی نیابد .» ( اصول کافی، ج 2، ص 67)

زمانی که این تعادل ایمانی بر هم می خورد و کفه ترس بر کفه امید غلبه می یابد ، پیش از ارائه پاسخ ، ابتدا باید روح را به تعادل مورد نظر اولیای دین بازگرداند .

البته این هشدار نباید ما را از آموزش صحیح مفاهیم دینی باز دارد ؛ اما باید به اثرات روحی و اخلاقی پاسخ های خود نیز دقت کنید و به جای آنکه فقط با ذهن مخاطب مواجه شویم ، باید عواطف و احساسات او را نیز مورد توجه قرار دهیم .

سرور حاجی سعید

بخش خانواده ایرانی تبیان


مشاوره
مشاوره
در رابطه با این محتوا تجربیات خود را در پرسان به اشتراک بگذارید.