تبیان، دستیار زندگی
مقاله فوق در مورد شناسایی و تعیین تاریخ یک قالیچه از روی یک پلاک نقره موجود در کاخ گلستان است. نویسنده با آوردن ادله کافی چنین نتیجه می گیرد که این قالیچه مربوط به دوره قاجار و زمان ناصرالدین شاه است.
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

قالیچه ناصرالدین شاهی

یافت شده در مخزن موزه مخصوص


مقاله فوق در مورد شناسایی و تعیین تاریخ یک قالیچه از روی یک پلاک نقره موجود در کاخ گلستان است. نویسنده با آوردن ادله کافی چنین نتیجه می گیرد که این قالیچه مربوط به دوره قاجار و زمان ناصرالدین شاه است.


شناسایی یک قالیچه بر پایه یک پلاک نقره

هنگام ساماندهی مخزن موزه مخصوص ، در بین اشیا بدون شماره ، پلاکی فلزی ( نقره) به طول 31 و عرض 11 سانتیمتر برخورد نمودم . این پلاک با طرح تقریبا شبیه به بازوبندی ، حاشیه ای به اندازه یک سانتیمتر از نقوش اسلیمی داشت . درون این حاشیه در 6 سطر داخل قاب هایی با همان طرح پلاک ( بازوبندی) کلماتی برجسته که با گل و بوته های اسلیمی برجسته تزیین گردیده بود ، به چشم می خورد . سطح نوشته ها با مینای آبی پوشانده  شده بود . ضمنا 28 سوراخ ریز بر روی حاشیه وجود داشت که احتمالا جهت نصب پلاک تعبیه گردیده بود.

مضمون نوشته های پلاک حکایت از این داشت که قالیچه ای در سفر سوم ناصرالدین شاه به فرنگستان برای خواندن نماز و قرآن در خاک کشورهای خارجی مورد استفاده قرار گرفته است و اسامی شهرها ومکان ها نیز عنوان شده بود. اما متاسفانه نشانه ای از قالیچه مزبور دیده نمی شد. بنابراین بررسی های خود را جهت پیدا نمودن قالیچه آغاز نمودم.

ابتدا به کتب تاریخی به خصوص سفرنامه ناصرالدین شاه درسومین سفرش به فرنگ رجوع نمودم تا شاید اطلاعاتی از آن قالیچه بدست آورم ولی چیزی نیافتم. با علم به اینکه سفر سوم ناصرالدین شاه به فرنگ در سال 1306 ه.ق رخ داده بنابراین در بین قالیچه های کاخ گلستان به دنبال قالیچه ای با این تاریخ گشتم. البته آنچه که ابتدا به ذهنم خطور کرد این بود که طرح این قالیچه می بایست سجاده ای باشد زیرا معمولا چنین طرحی برای قالیچه های جانمازی استفاده می گردد ، اما باز هم چیزی یافت نشد.

مضمون نوشته های پلاک حکایت از این داشت که قالیچه ای در سفر سوم ناصرالدین شاه به فرنگستان برای خواندن نماز و قرآن در خاک کشورهای خارجی مورد استفاده قرار گرفته است و اسامی شهرها ومکان ها نیز عنوان شده بود.

در جلد اول کتاب پنجاه سال تاریخ ناصری نوشته دکتر خانبابا بیانی ،در صفحات 460 و 461 از قول امین الدوله که در خاطرات خود به اجمال سفر سوم ناصرالدین شاه را شرح می دهد ( ص 132-131 ) چنین چیزی می خوانیم :

" لاجرم در این فرصت مغتنم شاه هوس سفر سوم به جانب فرنگستان کرد. اوضاع درباری هم قصد شاه را تشویق می کرد. امین السلطان می خواست فرنگستان را ببیند. نایب السلطنه کامران میرزا میل داشت بلامانع در پایتخت ایران کامرانی کند. به زودی کار سفر دیده و بار سفر بسته شد...در این مسافرت سوم که شاه اقطار فرنگ را سیاحت کرد دیگر نه اهالی ایران و نه اقوام بیگانه منتظر نتیجه نبودند. زیرا شاه بی پرده نیت خود را فاش کرده و همه را گوشزد نموده بود که جز گردش و تفرج قصد و غرضی در کار نیست. دیگر فی الحقیقه به هوس اصلاحات و تنظیمات یا فریب و سرگرمی مردم نبود. "

بنابراین چنین استنباط نمودم که شاید فرصتی برای بافت قالیچه ای با طرح سجاده ای وجود نداشته و در نتیجه از قالیچه ای با طرحی دیگر استفاده کرده باشد.پس به جستجویی دیگر پرداختم تا اینکه به قالیچه ای با این تاریخ برخوردم.

این قالیچه بنا بر نامه شماره 248/15 مورخ 22/4/1378 ه.ش  از موزه فرش به کاخ گلستان منتقل شده بود.

شناسایی یک قالیچه بر پایه یک پلاک نقره

مشخصات قالیچه با توجه به نامه مزبور این چنین بود : ابعاد 123أ— 195 سانتیمتر و نقش ظل السلطان با حاشیه ای کرم رنگ و متنی کرم با گلدان های سراسر تکرار قرمز که با توجه به کتیبه ای که در بالای قالیچه وجود داشت مشخص می شد توسط استاد غلام حسین کرمانی در سال 1306 ه.ق بافته شده است.

از نکات قابل توجه در این نامه اشاره به معروف بودن این قالیچه به جانمازی ناصرالدین شاه بود. باز اندیشیدم که اگر این قالیچه از موزه فرش آمده پس چرا هیچ اشاره ای به پلاک مزبور نشده است زیرا آنان نیز می بایست به توسط این پلاک پی به ماهیت قالیچه به عنوان جانمازی ناصرالدین شاه می بردند. از همین رو با امین اموال محترم موزه فرش تماس گرفتم و ایشان نیز تمام مدارک در مورد قالیچه را برایم فرستادند.

از مدارک ارسال شده موزه فرش مشخص گردید که این قالیچه در تاریخ 22/11/1356 ه.ش  از کاخ گلستان به آنجا منتقل گردیده اما هیچ توضیحی درباره اینکه آیا پلاکی همراه آن بوده یا نه دیده نمی شد. طی تماس دوباره پرسش نمودم. ایشان عنوان داشتند که پلاکی همراه این قالیچه به کاخ گلستان ارسال نشده و دلیل نامیده شدن قالیچه بدین نام ،  بنا به گفته های امین اموال پیشین وجود اثر دست یا انگشتان ناصرالدین شاه بر روی قالیچه بوده (!!!!!!!) که البته چنین چیزی اکنون وجود ندارد. بنابراین پلاک همراه قالیچه به موزه فرش نرفته بود.

شناسایی یک قالیچه بر پایه یک پلاک نقره

ضمنا در مدارک ارسال شده تاریخ بافت قالیجه سال 1305 ه.ق درج گردیده بود. با دقت فراوان بر روی کتیبه قالیچه متوجه شدم که سال 1305 ه.ق نیز می تواند صحیح باشد. پس چرا هنگام تحویل قالیچه به کاخ گلستان سال 1306 ه.ق عنوان شده است ؟ فهمیدن اینکه کدام یک از تاریخ ها درست است نیز یکی دیگر از کارهایی بود که می بایست انجام می دادم.

تا این زمان متوجه شده بودم که این قالیچه از کاخ گلستان به موزه فرش انتقال یافته ولی می بایست بررسی می کردم آیا قبل از آن نیز در کاخ بوده یا به آنجا آورده شده است؟ زیرا بعد از زمان قاجار، تاریخ ایران دوران پهلوی را نیز پشت سر گزارده بود و امکان داشت این قالیچه از مکان دیگری به کاخ گلستان منتقل شده باشد.

ابتدا آرشیو عکس کاخ گلستان را بررسی نمودم ولی مدرک قابل قبولی نیافتم. تا اینکه مدتی بعد در بین اشیا بدون شماره مخزن موزه مخصوص به دست نوشته ای برخوردم که طرز چیدمان اشیا را در تالارها و اتاق های کاخ گلستان در زمان احمد شاه قاجار به رشته تحریر درآورده بود. آنها را با دقت بررسی خواندم و در اتاق دوم برلیان قالیچه مزبور را پیدا نمودم.

مشخصات قالیچه یاد شده با قالیچه جانمازی ناصرالدین شاه یکی بود ضمنا تاریخ بافت آن نیز سال 1305 ه.ق درج گردیده بود

مشخصات قالیچه یاد شده با قالیچه جانمازی ناصرالدین شاه یکی بود ضمنا تاریخ بافت آن نیز سال 1305 ه.ق درج گردیده بود و این نظریه اینجانب را این قالیچه در کاخ گلستان موجود بوده و ناصرالدین شاه به علت ناگهانی بودن سفر سوم از بین قالیچه ها یکی را انتخاب کرده ،  را به اثبات رساند. بررسی دقیق قالیچه ، پارگی هایی را در حواشی عرضی و طولی نشان می دهد که هم اکنون مرمت گردیده ولی می توان اثبات کرد که پارگی ها احتمالا جای میخ هایی بوده که برای نصب بر روی چیزی در حواشی قالیچه کوبیده شده بودند و متاسفانه در اثر بی دقتی هنگام برداشتن قالیچه ، باعث پارگی در محل های مزبور شده اند. ولی به هر حال وجود آن در اتاق دوم برلیان که مخصوص پذیرایی از خارجیان و محل تشریفات بوده خود نمایانگر ارزش بالای این قالیچه است.

شناسایی یک قالیچه بر پایه یک پلاک نقره

در انتها متن پلاک مزبور را که با تلاش فراوان و استفاده از منابع متعدد موفق به خواندن آن شده ام را به رشته تحریر در می آورم. لازم به ذکر است که نوشته های داخل پرانتز و کروشه توضیحات اضافی است که برای شهر یا محل مورد نظر ارائه نموده ام.

این قالیچه ایست که در اودئیل [ سال گاو ]  یکهزار و سیصد و شش ( 1306 ) دوازدهم شهر شعبان که بفرنگستان میرفتیم در تمام این مسافرت در راه آهنها و هتلها و میهمانخانها [ میهمان خانه ها ] و قصر های سلاطین در روی این قالیچه نماز خوانده و قران ( قرآن ) خوانده مخصوصا خاک فرنگ. ....در اوایل عقرب در بیست و چهارم شهر صفر وارد طهران ( تهران ) شدیم سنه 1307

اعتقاد اینجانب بر این است که تاریخ هر ملت مانند کتابیست که هر ورق آن دارای اعتبار و ارزش خود است و نبود حتی یک برگ از این کتاب می تواند نقطه تاریکی در تاریخ یک کشور رقم زند. اگر این پلاک پیدا نمی شد ،  با توجه به اینکه در هیچ کتب تاریخی اشاره ای بدان نشده بود ، راز با ارزش این قالیچه در طول سفر سوم ناصرالدین شاه از خاطره ها محو و یک برگ از کتاب تاریخ ایران کم می شد.

فراوری: یاسمن پیشوایی

بخش هنری تبیان


منبع: کاخ گلستان