تبیان، دستیار زندگی
در این مقاله نویسنده به معرفی بنای مشهور دوران قاجار، تکیه دولت می پردازد. بنایی که به دستور ناصرالدین شاه ساخته شد. این بنا متاسفانه امروزه به طور کامل از بین رفته است.
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

تكیه دولت


در این مقاله نویسنده به معرفی بنای مشهور دوران قاجار، تکیه دولت می پردازد. بنایی که به دستور ناصرالدین شاه ساخته شد. این بنا متاسفانه امروزه به طور کامل از بین رفته است.


تكیه دولت

تکیه دولت بنایی با عظمت بود که برای اجرای تعزیه و برگزاری مراسم سوگواری و روضه خوانی در تهران بنا شد. ساخت آن درحدود سال 1285ق تا سال 1290ق به طول انجامید. در همان سالها بیش از چهل تکیه در تهران وجود داشت که از معتبرترین آنها می‎توان به تکیه حاج میرزا آقاسی (تکیه عباس‎آباد) اشاره کرد. از آن جا که استقبال شدید مردم به خصوص زنان از نمایش‎های مذهبی و نیز کوچکی فضای تکیه، کار اجرای شبیه‎گردانی را مختل می‎ساخت، لذا تکیه بزرگتر و وسیع‎تری مورد نیاز بود، از این رو ناصرالدین شاه ضمن دستور شروع بنای شمس العماره، فرمانی نیز برای ایجاد تکیه بزرگی به نام تکیه دولت در داخل ارگ سلطنتی به دوستعلی خان معیرالممالک صادر کرد. عمارت یاد شده بر اساس نقشة عبدالغفار نجم الملک که در سال 1309ق ترسیم شده بود درشمال سبزه میدان و ضلع جنوب باغ گلستان حد فاصل کاخ ابیض(موزه مردم شناسی فعلی در کاخ گلستان) و عمارت الماس واقع شده بود و سابق بر این در محل آن، بر اساس نقشة اگوست کریشیش(kirshish ) اتریشی (1275ق) انبار دولتی ارگ قرار داشت.

مشخصات بنا:

تکیه دولت عمارتی سه طبقه، مدور و آجری به قطر تقریبی شصت متر و ارتفاع 24 متر بود. مساحت آن حدود 2824 مترمربع و گنجایش بیست هزار نفر را داشت. استاد کریم پیرنیا در کتاب معماری ایران، از استاد حسینعلی مهرین به عنوان معمار این بنا نام برده است.

برای پوشش سقف این بنای استوانه ای از چهار قوس چوبی نیم دایرة مستحکم شده با بستهای آهنی استفاده شده بود به این امید که طاقی گنبدی از چوب و شیشه بر آن بزنند. ساخت این گنبد ظاهراً به سبب اشکالات فنی هرگز به مرحله عمل نرسید و به جای آن چادر یا پوششی بزرگ به هنگام اجرای مراسم بر روی سقف تکیه می کشیدند.

به مرور زمان و با فرسوده شدن قوس های  چوبی، به فرمان مظفرالدین شاه مهندس بتن فرانسوی، قوسهای آهنی را به جای قوسهای چوبی کار گذاشت که این قوس ها دوازده عدد بودند و هر کدام آن ها ازپنج تکه مجزا تشکیل و با پیچ و مهره به هم وصل می‎شدند. هم زمان با تعمیر قوس های سقف به دلیل سست بودن پی بنا مشکلاتی برای مقاومت و ایستایی بنا پدید آمد. لذا بیم آن می‎رفت که فشار پوشش سقف باعث خرابی بنا شود بدین سبب برای کاهش فشار، طبقه آخر بنا تخریب گردید.

در داخل بنا در اطراف صحن، بیست طاق (هریک به عرض هفت و نیم متر) با دیوارها و ستون نماهای کاشی کاری قرار داشت. در پشت این طاق نماها اتاقهایی در سه طبقه ساخته شده بود که پنجره‎های ارسی داشتند. اتاقهای طبقه اول ویژه وزرا و حکام ولایات بود که با نظارت ناظر (فراشباشی) میان ایشان تقسیم می‎شد. اتاقهای طبقه دوم مخصوص بانوان حرم و طبقه سوم جایگاه نقاره‎چیها بود که با نرده‎ای حفاظت می‎شد.

در داخل بنا در اطراف صحن، بیست طاق (هریک به عرض هفت و نیم متر) با دیوارها و ستون نماهای کاشی کاری قرار داشت. در پشت این طاق نماها اتاقهایی در سه طبقه ساخته شده بود که پنجره‎های ارسی داشتند. اتاقهای طبقه اول ویژه وزرا و حکام ولایات بود که با نظارت ناظر (فراشباشی) میان ایشان تقسیم می‎شد. اتاقهای طبقه دوم مخصوص بانوان حرم و طبقه سوم جایگاه نقاره‎چیها بود که با نرده‎ای حفاظت می‎شد.

اتاق شاه با سردر و سقف بلندتر در طبقه دوم قرار داشت. هنگام اجرای تعزیه پرده توری در برابر غرفه شاه می‎کشیدند. ورود و خروج به اتاق ها از راهروهای پشت آنها صورت می‎گرفت.

در وسط صحن تکیه سکوی گردی به شعاع تقریبی نه و نیم متر و ارتفا ع تقریبی یک متر با ازاره سنگی منقوش به قاب و شمسه قرار داشت که سطح آن آجر فرش بود و به آن «تخت» می‎گفتند. در دو طرفین تخت پلگانی جهت بالارفتن تعبیه شده بود و دور آن نیز محوطه ای به عرض تقریبی شش متر برای عبور اسبها و دسته های موسیقی قرار داشت منظور شده بود. پلکانی در پنج ردیف با یک پیش آمدگی دور تا دور صحن و متصل به ساختمان مدور تکیه قرار داشت که مشرف بر صحن مرکزی و سکوی آن بود.

در صدر تکیه، منبری مرمرین قرار داشت که بلندی آن حدود یک طبقه ی تکیه بوده و به دستور معیر الممالک در یزد ساخته شده بود. هنگام اجرای مراسم مذهبی در اطراف منبر بیش از 300 روضه‎خوان و واعظ گرد می‎آمدند.

با توجه به یكی از تصاویر موجود، منبرچوبی خاتم کاری نیز جهت اجرای مراسم در تکیه دولت استفاده می‎شده است. لازم به ذکر است این منبر در سال 1274 ق در زمان ناصرالدین شاه توسط محمد جعفر شیرازی و به سفارش مؤیدالدوله ساخته شده است که هم اکنون در کاخ گلستان نگه داری می شود.

تکیه دولت سه ورودی داشت: ورودی اصلی و بزرگ در ضلع شرقی تکیه که به ورود مردان اختصاص یافته بود، ورودی ضلع غربی، از سمت میدان ارگ با سردر جناغی و شش منارة کوچک در دو طرف با تزیینات کاشی معقلی جهت ورود زنان در نظر گرفته شده بود. ورودی سوم، راهروی پر پیچ و خم و تاریکی بود که قسمت شاه نشین تکیه را به ضلع جنوبی کاخ گلستان وصل می کرد و شاه برای ورود به تکیه از آن می‎گذشت.

تكیه دولت
تزیینات بنا:

بر اساس توصیفات به دست آمده از تکیه دولت می توان گفت که تزیینات داخل بنا بیش از معماری کلی و نمای بیرونی اهمیت داشته است. تزیین هر یک از غرفه‎ها بر عهده یکی از رجال بوده و رقابت میان آنان به شکوه بیشتر آرایه ها منجر می‎گردید علاوه بر این شاه نیز اثاثیه خاصی جهت تکیه دولت تدارک دیده بود .

استفاده از شمعدانهای چند شاخه، دیوارکوبها، چلچراغها، شمعها (متجاوز از پنج هزارشمع) نورپردازی فضای تکیه را چشمگیر می‎کرد. علاوه بر این  چلچراغی نیز در وسط سقف قرار داشت که برای مدتی با نیروی برق روشن می‎شد. همچنین بخشی از نور تکیه، بویژه سکوی وسط، به هنگام اجرای مراسم از لالة فلزی با کاسة بلور که توسط فراشها حمل می‎شد، تأمین می‎گردید. داخل تکیه نیز با تاجهای گل كاغذی و پارچه‎ها و قالی‎های گرانبها و آیینه آراسته شده بود.

برخی از محققان مغرب زمین  بر تـأثیر پذیری معماری بنای تکیه دولت از سبک اروپایی و شباهت آن با تماشاخانة ورونا در ایتالیا و آلبرت هال لندن تأکید کرده اند. لازم به ذکر است پژوهشگرانی از جمله: یحیی ذکاء، محسن منصوری فرد و بهرام بیضایی نیز با توجه به این نکته که اولین سفر ناصرالدین شاه به فرنگ در سال 1290ق و پس از ساخت تکیه دولت بوده، آن را متأثر از معماری سنتی ایرانی دانسته‎اند.

تکیة دولت تا پایان دورة قاجار مورد استفاده قرار می‎گرفت از آن جمله می‎توان مراسم تشییع جنازه ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه را نام برد. در محرم سال 1326ق محمد علی شاه نیز مطابق رسم معمول در تکیه حضور یافت که در اثر ازدحام جمعیت در این مراسم تلفاتی به بار آمد. آخرین باری که در زمان قاجار تکیه دولت مورد بهره برداری قرار گرفت مربوط به مجلس مؤسسان بود که در پانزدهم آذر 1304ش تشکیل شد و در پی آن احمد شاه از سلطنت خلع و رضاخان به ریاست حکومت موقت منصوب گردید.

تکیة دولت عظیم‎ترین نمایش خانه تاریخ ایران سالها متروک و نیمة مخروبه بود تا اینکه در زمان پهلوی دوم (1325 ش ) برای ساخت شعبه بانک ملی در بازار، تخریب و بیشتر عرصة آن زیر بنای بانک گردید

منابع

1- اعتماد السلطنه، الماثر و الاثار در چهل سال تاریخ ایران، ج 1، تهران: اساطیر. 1363

2- اعتمادالسلطنه، تکیه مبارکه دولتی، روزنامه شرف،شماره 53، ذیحجه 1304 ه . ق ،

3-  ذکاء، یحیی، تاریخچه ساختمان های ارگ سلطنتی تهران و راهنمای کاخ گلستان، تهران: سلسله انتشارات انجمن آثارملی. 1349

4- ذکاء، یحیی و محمد حسن سمسار، تهران در تصویر، عکاسی علی خادم، تهران .1369-76

5- سرنا، کارلا، مردم و دیدنی های ایران، ترجمه غلامرضا سمیعی، تهران: 1363

6- شهیدی، عنایت الله، امیر کبیر و تکیه دولت، جهان کتاب،سال 6، ش 19-20، بهمن 1380

7- قاسم خان، علیرضا، شبیه و آیینه، تهران، روزبه، 1385

8- فروغ، مهدی، تکیه دولت، هنر و مردم، دوره ی جدید، شماره 29،ادره کل هنرهای زیبای کشور، اسفند 1343

9- منصوری فرد، محسن، مجموعه مقالات کنگره تاریخ معماری و شهر سازی ایران، 7-12 اسفند 1374 ارگ بم-کرمان به کوشش باقر آیت الله زاده شیرازی، ج3 تهران: سازمان میراث فرهنگی. 1375

10- هدایت، مهدی قلی، خاطرات و خطرات، تهران: 1363

بخش هنری تبیان


منبع:

سایت کاخ گلستان/ مینو مینایی