تپه باستانی حسنلو و جام زرین

 در این مقاله ابتدا به وضعیت جغرافیایی تپه باستانی حسنلو پرداخته شده است. این تپه که متعلق به اقوام بومی ایران در قبل از استقرار اقوام آریایی از گنجینه های غنی تمدن باستانی ایران در شمال غرب محسوب می شود. یکی از مهمترین آثار مکشوفه جام حسنلو است که تماما از طلا است

تپه باستانی حسنلو در 12 كیلومتری جنوب غربی دریاچه رضائیه، و 9 كیلومتری شمال شرقی شهرستان نقده بین دهكده‌های امین‌لو و حسنلو واقع شده است (معصومی، 1355، 33). ناحیه تاریخی حسنلو در مجاورت دهکده کوچک سلدوز قرار دارد و چندان از دریاچه ارومیه دور نیست(گریشمن، 1371، 24). تپه حسنلو تپه بزرگ و مدوری به قطر تقریبی 285 تا 250 متر و ارتفاع 20 متر از سطح رودخانه گدار می باشد. این تپه بین دو دهكده امین‌لو و حسنلو از طرف مغرب و مشرق قرار گرفته است. (معصومی، 1355، 35).

دهكده حسنلو را چندین ده دیگر مانند نگینی دربر گرفته‌اند، بطوریكه از شمال به دریاچه خشك شده و لجن‌زاری بنام «شورگل» یا «حسنلو گلو» از شمال شرقی به دهكده شیخ احمد، از مشرق به دهكده بارانی (بارانلو)، از جنوب‌شرقی به دهكده شنغار، از جنوب بدهكده حاج فیروز، از جنوب غربی به دهكده تابیه، از مغرب به دهكده‌های امین‌لو و شیطان آباد و دلمه، از شمال غربی به دهكده‌های حاج باغلو و عظیم خانلو محدود می شود(همان،33).

مطالعه اشیاء مکشوفه در حسنلو اجازه می دهد راجع به تمدن قسمت غربی ایران در دوران کهن به اطلاعات ارزشمند و شناخت عمیقی دست یابیم. تپه‌های باستانی زیادی پیرامون تپه حسنلو را فرا گرفته‌اند و گویا هنگام آبادی حسنلو و تمدن عظیمش تمدنهای دیگری نیز با این تپه در تماس بوده و همدوره تمدن حسنلو بوجود آمده‌اند.

وجود تپه‌های باستانی دیگر چنین می رساند كه اقوام ساكن در حسنلو با اقوام ساكن در تپه‌های اطرافش از یك تیره بوده و با هم داد و ستد و رابطه داشته‌اند. البته لازم به ذکر است که اقوام اورارتو ها که در حدود ناحیه رود ارس امروزی می زیسته اند از نژاد آریایی بوده اما تأثیر زیادی در نگرش و خلق آثار حسنلو گذاشته اند.

به طور تقریبی 14 تپه باستانی در اطراف تپه حسنلو شناسایی شده اند که نشان از آبادانی، آب و هوای مناسب و رشد فرهنگی انسانهای روزگار کهن در این ناحیه دارند.

تپه‌های اطراف حسنلو عبارتند از:

1- تپه باستانی پسدلی در شمال شرقی حسنلو، واقع در دهكده شیخ احمد

2-  تپه بارانی در جنوب حسنلو ، واقع در دهكده بارانی عجم

3- تپه حاج فیروز در جنوب حسنلو ،واقع در دهكده حاج فیروز

4-  تپه باستانی تابیه در جنوب غربی حسنلو ، واقع در دهكده تابیه

5- عقرب تپه در مغرب حسنلو ، واقع در دهكده دلمه

6- تپه كوئیك در شمال غربی حسنلو ، واقع در دهكده كوئیك

7- تپه دلنچی ارخی در شمالغربی حسنلو ، واقع در دهكده دلنجی ارخی- جوی گدا

8- تپه باستانی فلات در مغرب حسنلو ، واقع در دهكده قلات

9-  تپه باستانی میرآوا- میرآباد در مغرب حسنلو ،واقع در دهكده میرآباد

10- تپه باستانی دیگر بنام ساخسی تپه در جنوب حسنلو ،واقع در دهكده ساخی تپه

11- تپه نظام آباد در جنوب شرقی حسنلو ، واقع در دهكده نظام آباد

12- تپه مملو در جنوب شرقی حسنلو ،واقع در دهكده مملو

13- تپه محمدشاه در مشرق حسنلو ، واقع در دهكده محمدشاه

14- تپه گرخانه در مشرق حینلو ، واقع در دهكده گرخانه

كلیه تپه‌های یاد شده به فاصله‌های مختلف از یكدیگر و به فاصله 2 كیلومتر تا شعاع 15 كیلومتر  از تپه حسنلو قرار گرفته‌اند.

ناحیه ای که حسنلو در آن واقع شده در اوایل هزاره اول پیش از میلاد مرکز حکومت مقتدر مانا ( مناعی) بوده ( ر.ک: گریشمن، 1371، 24) و در واقع نژاد مردمان حسنلو مانایی بوده که متعلق به ساکنین کهن و بومی ایران قبل از مهاجرت اقوام آریایی است. از قوم مناعی و محل سكونت آنها كه سرزمینهای جنوبی دریاچه رضائیه بوده است یادی در تورات شده است.

در میان شهر باستانی حسنلو کاخی وجود دارد که احتمالا در اثر حمله قوم ویرانگر ( اورارتوها و یا آشوریان) به آتش کشیده شده و ویران شده است.

تاریخچه حفاری در تپه حسنلو

تپه حسنلو ابتدا بوسیله یك هیئت تجاری ایرانی در سال 1313 خورشیدی كاوش شد و درسال 1315 بوسیله سر اورل اشتین دانشمند انگلیسی چندین گمانه در آن زده شد و مقداری هم اشیاء بدست آمد. در سال 1326 یك كاوش تجارتی بوسیله آقای فرهادی انجام گرفت و آقای محمود راد بازرس فنی این حفاری بود. در سال 1328 از طرف اداره كل باستانشناسی آقای مهندس علی حاكمی به اتفاق آقای محمود راد مأمور كاوش علمی در این تپه باستانی شدند. مقدار زیادی از اشیاء حسنلو كه امروزه در سالن موزه ایران باستان دیده می شود بوسیله این هیئت علمی به موزه تهران آورده شده است. ضمناً گزارش این حفاری بوسیله هیئت مزبور در جلد اول گزارشهای باستان‌شناسی در شهریور ماه 1329 چاپ شده است.

در سال 1334 شمسی یك هیئت مشترك ایرانی و امریكایی به ریاست پروفسور رابرت دایسون در تپه حسنلو مشغول كاوش شدند. این حفاری در سالهای بعد هم ادامه یافت. بالاخره روز پنجشنبه 23 فروردین ماه سال 1337 هیئت مشترك ایران و امریكا ضمن حفاری در این تپه موفق به كشف جام بزرگ طلای حسنلو گردید و افتخار دیگر برای ایران عزیز كسب نمود.  بازرس فنی و نماینده ایرانی هیئت در آن هنگام آقای علی اكبر اصغریان بود. از آن پس مرتباً این تپه به وسیله هیئت مشترك ایران و امریكا حفاری شد.( معصومی، 1355، 40)

آثار مکشوفه

مانند بسیاری از تمدنهای کهن بیشتر آثار مکشوفه از حسنلو از درون مقابر بدست آمده است. گورستانی که مورد مطالعه باستانشناسان قرار گرفته در جلگه و در کنار شهر قدیمی است. مهمترین قبر گورستان، قبری به عمق 4متر است که 3متر آن با شفته آهک پر شده بوده و مرده را مستقیما و به صورت جنینی( چمباتمه ای) دفن می کردند. اصولا همراه مرده اشیائ قیمتی و حتی استخوان های اسب را نیز دفن می کردند که احتمالا در مراسم خاک سپاری قربانی می شده است. بسیاری از آثار مکشوفه در حسنلو از جنس طلا و مفرغ است که نشان از متمول بودن مردمان ساکن در آن دارد

مشهورترین اثر مکشوفه در حنلو به جام حسنلو شهرت دارد.

جام حسنلو

جام حسنلو در فروردین ماه سال 1337 شمسی بوسیله هیئت مشترك ایران و امریكا از تپه حسنلو كشف شد.

این جام در حالی کشف شد که اسکلت سه مرد در اطراف آن بر زمین افتاده بود. به نظر می رسد این مردان به هنگام آتش سوزی قصد خارج کردن جام را از کاخ داشته اند که موفق نشده و همگی زیر آوار جان سپرده اند( محمد پناه، 1389، 19). نقوش این جام متنوع بوده و دارای ارزش هنری فراوان است. در ابداع نقوش این جام هنرمند سازنده آن احتمالاً از دو داستان شیرین فارسی كهن الهام گرفته است. یكی داستان مهر فراخ دشت ( ایزدی بالدار)  است كه بر گردونه‌ای که یک گاو نر آن را می کشد، سوار و به سوی کاهنی که جامی در دست دارد در حرکت است و همراه یارانش به جنگ دشمن می رود كه پیمان شكنان را كیفر دهد. از دهان گاو وی رودی جاری است که احتمالا نماد حیات و باروری محسوب می شود. دیگری داستان پهلوانی است که در حال نبرد با یک موجود نیمه انسان- نیمه اژدهاست. برخی این تصاویر را با داستان نبرد فریدون و ضحاک ماردوش یکی دانسته اند( ر.ک: معصومی، 1355، 45 ). از دیگر تصاویر روی جام می توان به ایزدهای شاخدار سوار بر ارابه، کاهنانی که در حال حمل قوچهای قربانی هستند، پهلوانی که گرز و کمان در دست دارد، مردی در حال رام کردن شیر و پدر و مادری در حال بازی با فرزند خویش اشاره کرد.

1- معصومی، غلامرضا. (اردیبهشت 55) "معرفی دهكده باستانی حسنلو و كاوش درتپه باستانی حسنلو". مجله هنر و مردم، دوره14،ش 163 ، ص: 33-53

2- گریشمن، رمان.(1371) " هنر ایران، در دوره ماد و هخامنشی" . تهران، انتشارات علمی و فرهنگی

3- محمدپناه، بهنام. ( 1389) " کهن دیار"  ، تهران، انتشارات سبزان، ج1