خدا انتقام می‌گیرد!
مقدمه
از صفات پروردگار متعال منتقم بودن است یعنی خداوند قدرتمند انتقام گیرنده است. امّا ممکن است این سؤال طرح شود که اساساً این صفت به چه معناست و در مورد خداوند چگونه معنی پیدا می‌کند؟ آیا خداوند با صفت انتقام به چیزی دست می‌یابد و آیا این صفت برازنده‌ی شأن الهی است؟ اگر نیست پس چرا در قرآن کریم خداوند متعال خود را به این صفت خوانده است؟!
انتقام یعنی چه؟!
انتقام به معنای عقوبت متقابل است. یعنی مثلاً وقتی از کسی صدمه‌ای مالی و یا جانی به انسان می‌رسد و حقّی از او ضایع می‌گردد، آن شخص تصمیم می‌گیرد در فرصتی مناسب از او انتقام بگیرد و نظیر همان صدمه و لطمه‌ای را که از دست او خورده به او برساند. این انتقام، انتقام شخصی است که انسان از کسی تکدّر خاطر و آزردگی پیدا کرده و قلبش به درد آمده است پس در فرصتی مناسب برای تَشَفّی و آرامش بخشیدن به قلب دردمندش با او مقابله‌ی به مثل می‌نماید.
انتقام از یک نوع دیگر!
یکی دیگر از اقسام انتقام، انتقام اجتماعی است که در مورد کاری است که برخلاف قانون انجام گرفته است و حقّی از حقوق امّت و اجتماع ضایع شده است. در چنین شرایطی کسی که عهده دار حفظ حرمت قانون و پاسدار حقوق امّت است، فرد متعدّی و تجاوزگر را به کیفر مناسب با کارش می‌رساند تا هم حرمت قانون محفوظ بماند و هم مایه‌ی عبرت دیگران گردد و به این طریق از هرج و مرج در جامعه جلوگیری شود.
انتقام خدا از کدام نوع است؟
در مورد ذات اقدس حق، انتقام به معنای شخصی مناسب نمی‌باشد. زیر او منزّه از آن است که ذاتش محلّ حوادث باشد و از دست کسی تکرّر خاطر پیدا کرده و در مقام تشفّی قلب بر آید.
گر جمله‌ی کائنات کافر گردد بر دامن کبریایش ننشیند گرد
امّا انتقام به معنای اجتماعی‌اش در مورد ذات خداوند متعال مناسب است و باید هم باشد و واقع هم شده است. زیرا مقام اقدس حضرت رب‌العالمین عهده دار حفظ قانون آسمانی خودش یعنی دین مقدس اسلام و قرآن کریم می‌باشد که فرموده است: «إنّا نحن نزّلنا الذّکر و إنّا له لحافظون؛ به یقین ما قرآن را نازل کرده‌ایم و به یقین ما حافظ و نگهدارش می‌باشیم.» (حجر/ 9) از سوی دیگر خود خداست که پاسدار حقوق عالم انسانی و جامعه‌ی بشری می‌باشد و به حکم فرموده‌ی حضرتش: «کان حقّاً علینا نصرّ المؤمنین؛ ... مؤمنان بر ما حق دارند که به یاری‌شان برخیزیم.» (روم / 47) از این رو وقتی خداوند متعال مشاهده نماید که قوم و جمعیتی سر به طغیان و عصیان نهاده و تن زیر بار هیچ قانونی نمی‌دهند و هدفی جز هدم اساس دین و متلاشی ساختن جامعه‌ی بشری نداند، در این صورت است که زمینه برای انتقام اجتماعی فراهم می‌گردد و اقوام طاغی و گردنکش، محکوم به عذاب می‌شوند و انواع و اقسام بلیّات از زمین و آسمان بر آن‌ها هجوم می‌آورد و در اندک زمانی قلع و قمعشان می‌سازد چنانکه فرموده است: «... فمنهم من ارسلنا علیه حاصباً و منهم من أخذنه الصحیة و منهم من خسفنا به الارض و منهم من اغرقنا...؛ ... بر بعضی از آن‌ها طوفانی توأم با سنگریزه فرستادیم و بعضی از آن‌ها را صیحه ی آسمانی فرا گرفت و بعضی دیگری را در زمین فرو بردیم و بعضی را غرق کردیم...» (عنکبوت/40)انتقام گیری متناسب با ذات خدا
بنابراین صفت منتقم که خداوند متعال در قرآن خود را بدان توصیف نموده است، صفتی متناسب با ذات و شأن الهی است امّا همان طور که ذکر شد این صفت به دو معنا و قسم تقسیم می‌شود که عبارتند از انتقام شخصی و انتقام اجتماعی. قطعاً در مورد خداوند متعال آنجا که می‌فرماید: «إنّ الله عزیزٌ ذوانتقامٍ؛ چه آنکه خدا قدرتمند شکست ناپذیر دارای انتقام است.» (ابراهیم / 47) مقصود نمی‌توان انتقام از نوع انتقام شخصی باشد بلکه خداوند حکیم راجع به وعده‌ای که به رسولانش داده است که آن‌ها را یاری نماید و مخالفانش را کیفر دهد تخلّف نمی‌کند و اگر به حسب ظاهر تأخیری در اخذ و عقاب دشمنان دین مشاهده می‌شود، روی حکمت و مصلحتی خاص به آن‌ها مهلت داده شده است تا زمانی که وقت مجازات آن‌ها فرارسد. بنابراین در مورد عذاب و کیفرهای دنیوی که خداوند به اقوام سرکش می‌دهد درست است بگوییم خداوند قدرتمند انتقام گیرنده است آن هم به معنای اجتماعی انتقام.
عذاب‌های اخروی انتقام خداست؟!
امّا در مورد عذاب‌های اخروی خداوند حکیم برای کافران و مجرمان در عالم آخرت، نمی‌توان گفت انتقام به معنای اجتماعی است. انتقام شخصی نیز که به طریق اولی در مورد آن‌ها نادرست است. زیرا گفتیم که خدا منزّه از آن است که محل حوادث قرار گیرد و تکدّر خاطر از کسی پیدا کرده و برای تشفّی قلب از او انتقام بگیرد. بنابراین انتقام شخصی در مورد خداوند به طور کلی محال است و در مورد او تحقق ناپذیر. امّا انتقام اجتماعی هم نمی‌تواند در مورد عذاب‌های اخروی کافران صحیح باشد. زیرا همان طور که گفته شد انتقام اجتماعی به منظور حفظ نظامات و جلوگیری از هرج و مرج و عبرت گیری در دنیاست. در حالی که در عالم آخرت دیگر نه خبری از اجتماعات دنیایی است و نه کسی می‌تواند تعدّی و تجاوزی به حقوق سایرین بنماید و هرج و مرجی به وجود آورد تا برای جلوگیری از آن انتقام به معنای اجتماعی‌اش صحیح باشد.
مقصود از عذاب‌های اخروی چیست؟
ملکات نفسانی که انسان در این دنیا بر اثر اعمال و اخلاق نیک در صفحه‌ی جانش ایجاد کرده است ، در عالم آخرت به تقدیر الهی با چهره‌های مناسب با آن عالم، بارز می‌گردد و انسان بهشتی یا جهنمّی می‌شود. این همان انتقام خداوند است که در مجازات‌های اخروی خود را نشان می‌دهد! در توضیح بیشتر باید گفت همه‌ی اعمال و رفتار ما در این عالم یک حقیقت و باطنی دارد که در آخرت خود را نشان می‌دهد. در روایات شریفه به برخی از آن‌ها اشاره شده است. مثلاً انسان متکبّر در روز قیامت به صورت مورچه محشور می‌شود و یا آن که باطن و حقیقت خشم و عصبانیت مبدّل شدن باطن آدمی به شکل سگی وحشی و درنده است. همچنین در آیات شریفه‌ی قرآن به این موضوع اشاره شده است که به تفصیل در کتب تفسیری و روایی بیان شده است. برای نمونه قرآن کریم خوردن مال یتیم را آتش‌های سوزاننده در دل‌های می‌داند که مال یتیم را به ناحق بخورد ، گویی در درونش آتش بر پا نموده است. بدون شک در عالم آخرت آنچه خود را نشان می‌دهد و بروز و ظهور می‌یابد همین باطن و حقیقت اعمال است که در صورتی که برخلاف فرامین و دستورات الهی باشد موجبات عذاب و سختی صاحبانش را فراهم می‌آورد و این همان انتقام ربوبی خداوند متعال از کافران و بدکاران است.
سخن پایانی...
براساس آیات و روایات اسلامی یک از صفات الهی، انتقام گیرنده بودن خداوند است که در عالم دنیا و آخرت این صفت الهی مشاهده می شود. در عالم دنیا انتقام الهی جنبه‌ی اجتماعی دارد و در آخرت ظهور و بروز حقایق اعمال است و باید توجه نمود که در هر حال انتقام به مشخصی آن که در مورد انسان‌ها صادق است در مورد خداوند متعال نمی‌تواند معنا داشته باشد، چرا که با مقام ربوبی و الهی حضرت حق تناقض دارد.
ن. رادفر
بخش اعتقادات تبیان
فهرست منابع و مآخذ
1- قرآن کریم
2- تفسیر المیزان –علامه‌ی طباطبایی – ترجمه‌ی آیت الله همدانی.
3- صفیر هدایت، سلسله مباحث تفسیری سید محمد ضیاء آبادی، شماره‌ی 27.
4- تفسیر نمونه، زیر نظر آیت الله مکارم شیرازی
5- پانزده گفتار – شهید مطهری
