شیوه‌های تحصیل درس خارج

همان طور که روش‌های تدریس درس خارج گوناگون بود، شیوه‌های تحصیل آن نیز متفاوت است. طلاب با توجه به استعداد و ذوق خود، شیوه‌های متفاوتی را در درس خارج برمی گزینند که ما آن ها را به هفت روش تقسیم می کنیم:

اول: روش شاگرد محوری

در این شیوه شش مرحله طی می شود که عبارتند از:

1ـ پیش مطالعه، یعنی با توجه به منابع و کتب علمای پیشین، به بررسی اقوال و دلایل هر فرع فقهی یا اصولی می پردازند و نظریه ای را انتخاب می کنند.

2ـ پیش مباحثه، یعنی قبل از شروع درس با هم مباحثه خود مطلب درس آینده را بررسی می کنند و بر اشکال به یکدیگر و تبادل نظر می پردازند.

3ـ شرکت در درس استاد با ذهنی که به وسیله پیش مطالعه و مباحثه آماده شده است که گاهی با نوشتن مطالب مهم درس استاد همراه است.

4ـ سؤال و اشکال کردن در درس که موجب رفع ابهام‌های ذهنی و یا تصحیح نظریات استاد می شود و در نهایت، طلبه بدین وسیله نظریه انتخابی خود را در معرض آزمایش قرار می دهد.

5ـ مرور مجدد و مطالعه نظریات و دلایل استاد و انتخاب نظر نهایی به وسیله شاگرد.

6ـ نوشتن کامل درس به صورت منقح همراه با خلاصه ای از مطالب مطرح شده که به منظور حفظ و جمع آوری نظریه استاد و شاگرد صورت می گیرد.

دوم: روش استاد محوری

در این شیوه، طلاب پنج مرحله را در تحصیل درس خارج طی می کنند:

شرکت در درس و شنیدن سخنان استاد;

نوشتن درس استاد در جلسه درس (بی کم و کاست) ;

مطالعه درس بعد از اتمام جلسه استاد، با توجه به کتاب‌های عالمان متقدم و متاخر;

انتخاب نظریه;

مباحثه منظم با دوستان هم درس قبل از شروع جلسه بعدی استاد.

سوم: روش چهار مرحله ای

این روش، شامل مراحل زیر است:

حضور در کلاس درس;

نوشتن درس استاد در جلسه بدون کم و کاست;

مطالعه نوشته‌های سر درس بعد از درس;

مباحثه با دوستان هم کلاس قبل از درس جدید.

چهارم: روش سه مرحله ای

این روش، شامل مراحل زیر است:

حضور در درس;

نوشتن درس;

مطالعه درس، بدون مباحثه.

پنجم: روش دو مرحله ای

این روش، شامل حضور در درس استاد و نوشتن درس می شود.

ششم: روش یک مرحله ای

که همان حضور در درس استاد است.

هفتم: شیوه تحقیق جمعی

این شیوه که مخصوص طلاب با سابقه درس خارج است، برای تقویت قوه استنباط و حفظ آن مفید است. ما قبلا در روش های، تدریس این شیوه را توضیح دادیم. چرا که این روش اگر با حضور استاد صورت پذیرد، یکی از شیوه‌های تدریس محسوب می شود.

در این شیوه، محققان مراحل زیر را می گذرانند:

پیش مطالعه براساس یک متن معین;

انتخاب نظریه;

طرح نظریه هر محقق در جمع دوستان هم بحث که همراه با نقد و بررسی و دفاع از آن است;

جمع بندی و نتیجه گیری پایانی به دست یکی از اعضای جلسه که به عنوان مدیر داخلی مطرح است.

نوشتن خلاصه بحث.

بررسی: هر کدام از این روش ها نقاط ضعف و قوت خاص خود را دارد، ولی ما به اختصار به پاره ای از امتیازها و اشکال هایی که برای این روش ها ذکر کرده اند، اشاره می کنیم:

1ـ روش اول (شاگرد محوری) موجب رشد سریع قوه استنباط و اعتماد به نفس طلاب می شود. در این شیوه، مسایل با تفکر بررسی می شود و شاگرد فعال است و نحوه گردآوری و سامان دادن به مطالب و ارایه آن ها را می آموزد و محقق بار می آید. او با نظریات دیگران با احترام برخورد می کند و نحوه منطقی فکر کردن را می آموزد و از مرحله بررسی مطالب دیگران می گذرد و درصدد طرح مطالب تازه برمی آید.

2ـ روش پنج مرحله ای (استاد محوری): این شیوه، موجب تاخیر در رشد قوه استنباط می شود. شاگرد آمادگی اشکال و سؤال در جلسه درس را ندارد و در حقیقت استاد فعال است و شاگرد به صورت انفعالی عمل می کند و گاهی تا پایان درس به دنبال موضوع می گردد و لذا شاگردان را در فهم مطالب با مشکل روبرو می کند.

3ـ روش چهار مرحله ای و سه مرحله ای و دو و یک مرحله ای: همان اشکال‌های روش پنج مرحله ای را دارد بعلاوه، اشکال‌های واضح دیگری نیز دارد; مثل عدم مراجعه به منابع، انتخاب نظریه نکردن، مباحثه نکردن، ننوشتن درس و تنظیم نکردن آن و....

4ـ امتیازات روش تحقیق جمعی قبلا گذشت.

کلامی از بزرگان

آیة الله فاضل لنکرانی (دامت برکاته) که از مراجع عظام و اساتید معظم درس خارج حوزه علمیه قم است، می فرماید:

آنچه برای یک طلبه مهم است، آن است که علاوه بر اینکه تمامی گفته‌های استاد را در حافظه اش ضبط می نماید، باید آن ها را با معیارهای فکری مورد قبول خود سنجیده و صحت و سقم آن را از نقطه نظر خود تشخیص دهد... یعنی در همان جلسه درس مساله را تمام کند و شب برای آنکه این مطالب را فراموش نکند آن ها را یادداشت کند.(23)

یکی دیگر از اساتید درس خارج می فرماید:

امام خمینی رحمه الله در درس خود در مسجد سلماسی قم، به طلاب می فرمودند: اگر بیست سال هم بر سر درس ما حاضر شوید، هیچ نتیجه ای نمی گیرید، مگر آنکه قبل از درس مطالعه کرده و با انتخاب نظریه بر سر درس حاضر شوید.(24)

نویسنده: محمد علی رضایی اصفهانی

23) مجله نور علم، دوره سوم، ش 8، ص 23.

24) این مطلب را آیة الله مؤمن (دامت عزه) حضورا برای نگارنده نقل کردند.

تهیه و تنظیم محمد حسین امین گروه حوزه علمیه تبیان