به یاد "جان جاری جنوب"

حاشیه ای بر آثار احمد محمود

احمد محمود، که نام حقیقی اش احمد اعطا است، در چهارم دی ماه 1310 در اهواز دیده به جهان می گشاید. دوران کودکی، نوجوانی و جوانی را در خوزستان می گذراند، در جنوب، در محیطی آکنده از آفتاب، رایحه دریا و نخلستان های انبوه. احمد محمود به دلایلی دوره دبیرستان را تمام نمی کند، به سیاست روی می آورد و به زندان می افتد. در بیست و دو سالگی، شش ماهی را در زندان می گذراند و بعد آزاد می شود و سپس بار دیگر به زندان می افتد و پس از مدتی به بندر لنگه تبعید می شود. محمود در مدت دو ماه زندان، نزدیک به صد جلد کتاب می خواند. این کتاب ها را بیشتر نیمه شب ها تا صبح مطالعه می کند و به دنبال همین مطالعه است که شوق نوشتن در او زنده می شود و هنگامی که از زندان بازمی گردد، تمام ذهنش را به خود مشغول می دارد.

محمود نخستین داستانش، صبح می شه، را در 1334 در مجله امید ایران به چاپ می رساند. پس از آن سه مجموعه داستان مول (1338)،‌ دریا هنوز آرام است (1339) و بیهودگی (1341) را انتشار می دهد. این داستان ها که به یاس و دلمردگی نهفته در آدم ها اشاره دارد و گزارش گونه اند، ظاهرا از تجربه های نویسنده برنیامده اند،‌ بهتر گفته شود، نویسنده آنها را تجربه نکرده است، بلکه بیشتر تحت تاثیر آثار صادق هدایت و صادق چوبک نوشته شده اند.

محمود سپس در 1347 با چاپ مجموعه داستان زائری زیر باران، صدای خود را پیدا می کند. آدم های آثار او را بیشتر خیل بیکاران، تهی دستان و آدم های آواره ای تشکیل می دهد که جز دربه دری، سیه روزی و محرومیت، نصیبی از جامعه ندارند. در داستان زیر باران، مراد را در صف اهدای خون می بینیم که آمده است تا در ازای هفده تومان، چند سی سی از خون خود را بفروشد. دیگران نیز، که در کنار او در صف انتظار می کشند، حال و روزی بهتر از او ندارند. مراد سپس هفده تومان را در بازی قمار از دست می دهد. او حالا کنار جوی خیابان و پشت به دیوار نشسته و سراسر زندگی اش را که جز ناکامی های پیاپی نیست، در چند برش کوتاه از نظر می گذراند. در پایان داستان، ما مراد را می بینیم که زیر باران، باد، تاریکی و تنهایی رفته رفته او را احاطه می کند و نبضش لحظه به لحظه به کندی می گراید.

در شهر کوچک ما، داستان دیگر محمود، که در مجموعه پسرک بومی آمده است، داستان از زبان کودکی نقل می شود و ما از چشمان اوست که شاهد قطع درختان تنومند نخل و ویران شدن خانه هاییم. در واقع از چشم حساس او است که ما شهر را می بینیم که ذره ذره بلعیده می شود. اوج داستان زمانی است که پسرک راوی سرانجام کبوترخانه خود را ویران می بیند و شاهد پرکشیدن زیباترین کبوتری است که داشته.

«پرکشیده بود تا بالای خانه ما که زنجیرهای پهن بولدوزور می کوبیدش.»

احمد محمود با نوشتن داستان «شهر کوچک ما» در به دری و بی پناهی آدم های پیرامون خود را با جذابیتی کم نظیر تصویر می کند.

«ته کوچه را نگاه کردم. پدرم را ندیدم. او رفته بود و من مانده بودم با بار سنگینی که بایستی به دوش می کشیدم.»

داستان های سه مجموعه زائری زیر باران، غریبه ها و پسرک بومی در واقع پیش درآمدی است بر رمان بزرگ احمد محمود، یعنی همسایه ها. خالد،  در داستان همسایه ها، در فصل نخست، کودکی است که در یک خانه همسایه نشین زندگی می کند. در این خانه خانواده های گوناگون،‌ در اتاق های گرداگرد حیاط، که در وسط آن حوضی نیز به چشم می خورد، چیزی به اسم زندگی را پشت سر می گذرانند. زندگی آدم های خانه به نوعی به هم گره خورده است. روزی گناهی از خالد سر می زند و پایش به کلانتری باز می شود. در آنجا به تصادف با گروهی مبارز آشنا می شود. پس از مدتی پدرش ناچار عازم کویت می گردد تا در آنجا به کار مشغول شود و حالا خالد، که چهار کلاس بیشتر درس نخوانده، نان آور خانواده می شود و در قهوه خانه امان آقا، یکی از همسایه های خانه، به کار می پردازد. او اکنون پانزده ساله است و با همین سن و سال کم، پایش به فضای مبارزه و دنیای پنهانی آدم هایی باز می شود که در اندیشه تغییر وضع موجودند. دنیای خالد با حضور در قهوه خانه و آشنایی با شفق و آدم های مبارز دیگر، بزرگتر می شود. رفته رفته به مسائل سیاسی دل می بندد، روزنامه می خواند، کتاب مطالعه می کند و در می یابد که تنها راه بهبود شرایط زندگی آدم های پیرامونش،‌ مبارزات پنهان است. او در این راه تاوان هم می پردازد. بازداشت می شود و به زندان می افتد. محمود در اینجا با برش های کوتاه و استادانه،‌ زندگی او در زندان و کابوس هایش را نشان می دهد و رنج های هول آور فضای زندان را عریان می کند. تا این که سرانجام روزی می شنود:

«زودتر اساسیه تو جمع کن … حکم آزادیت اومده.»

دوران محکومیت حالا به آخر رسیده. در پایان رمان او را می بینیم که از در زندان بیرون می رود. هنگام خروج از زندان، کسی صدایش می زند. سر بر می گرداند. دوستش را می بیند که به دست هایش دستبند زده اند. دو پاسبان او را می آورند، اما فرصت نمی کند با او حرف بزند.

«می رود تو شکم در بزرگ زندان و در پشت سرش بسته می شود.»

همسایه ها به حق یکی از چند رمان بزرگ ادبیات معاصر ایران به شمار می رود. دو رمان دیگر محمود، یعنی داستان یک شهر (1360) و زمین سوخته (1361)، که همراه با همسایه ها، رمان های سه گانه را تشکیل می دهند، هیچگاه به پای رمان همسایه ها نمی رسند. به جرأت می توان گفت که رمان همسایه های محمود در میان دیگر آثار او و نیز در میان آثار نویسندگان دیگر، کم نظیر است. این رمان که از غنای یگانه برخوردار است، درواقع نقطه اوج آثار محمود به شمار می رود. محمود هر چند رمان های دیگری را نظیر درخت انجیر معابد و مدار صفر درجه به ادب فارسی ارائه داشته،‌ اما دیگر هیچگاه نتوانست اثری هم تراز همسایه ها بیافریند.

نویسنده رمان همسایه ها، که در آغاز دوران نویسندگی صرفا به برش هایی از زندگی پیرامون خود بسنده می کرد، رفته رفته به لایه های زیرین توجه نشان داد و با رئالیسم کاونده خود، راه های تازه ای در داستان نویسی معاصر ایران گشود و با گام های مطمئن در آنها به پیش تاخت و به غنای ادب معاصر ایران افزود.

امین فقیری: احمد محمود به ادبیات جنگ شخصیت بخشید

امین فقیری در بررسی کار احمد محمود که مهرماه امسال، نهمین سال درگذشتش است، با اشاره به سیر نویسندگی احمد محمود، گفت: احمد محمود در آغاز، داستان‌هایش را در مجله‌ی «فردوسی» چاپ می‌کرد و داستان‌هایش رنگ و بوی رئالیسم داشت. او بیش‌تر شگردش در آوردن جزییاتی درباره‌ی قهرمان‌های داستان‌هایش بود و رمان «همسایه‌ها»ی او جزو یکی از بهترین رمان‌هایی بود که تا آن موقع منتشر شده بود. این کتاب علاقه‌مندان زیادی داشت و تمی سیاسی داشت.

محمود مجموعه‌ی داستان «دیدار» را بعد از انقلاب چاپ کرد. مردم به داستان‌های او اقبال نشان می‌دادند و داستان‌هایش را با علاقه می‌خواندند.

بیش‌تر کارهای او از جنوب و خوزستان نشأت می‌گرفت؛ خصوصا در رمان «همسایه‌ها» می‌شود این را دید.

این داستان‌نویس با اشاره به پیچیدگی رمان «درخت انجیر معابد»، گفت: در رمان «درخت انجیر معابد»، نثر محمود کمی پیچیده‌تر شد و داستان کمی از فضای رئالیستی فاصله گرفت و به جریان سیال ذهن نزدیک شد. در این رمان، رفت و برگشت به گذشته و حال را می‌توان دید؛ در نتیجه، خواندن این رمان مانند سایر کارهای او سهل نیست.

فقیری همچنین درباره‌ی جایگاه محمود در ادبیات جنگ گفت: احمد محمود رمان «زمین سوخته» را درباره‌ی جنگ نوشت که حالت گزارش‌گونه داشت و در اهواز و وضعیت بمباران آن دوران می‌گذشت. اثر او یکی از اولین آثار ادبیات جنگ بود و به ادبیات جنگ شخصیت بخشید. شاید بقیه هم از جنگ نوشته باشند؛ اما هیچ‌یک در نثر به او نرسیده‌اند. محمود پیشکسوت بود و کارهایش مورد استقبال بود. بسیاری هم از او تقلید می‌کردند و سعی می‌کردند آثاری مانند او خلق کنند. رمان جنگ او سبب شد بقیه نیز به جنگ به عنوان موضوعی جدی فکر کنند و به آن بپردازند.

فقیری جای احمد محمود را خالی توصیف کرد و گفت: هر نویسنده‌ای که می‌رود، جای خالی‌اش حس می‌شود و وقتی کسی از نسل قدیم می‌رود، کسی جایش را پر نمی‌کند.

همچنین بابک اعطا، فرزند احمد محمود، درباره‌ی وضعیت انتشار و تجدید چاپ آثار این نویسنده گفت: «مدار صفردرجه» و «درخت انجیر معابد» به تازگی دوباره چاپ شده و در بازار موجودند.

از سوی دیگر، کیوان باژن درباره‌ی آخرین وضعیت چاپ شناخت‌نامه‌ی احمد محمود با عنوان «جان جاری جنوب» گفت: این کتاب از سوی نشر روزگار برای دریافت مجوز نشر ارائه شده است.