اگر بد نقد کنی، بد نقد می کنم!

ضرورت آسیب شناسی نقد ادبی امروز

حمید رضا امیدی سرور: نقد و به‎ویژه نقد ادبی از دیرباز در این دیار اوضاع چندان به سامانی نداشته و متاسفانه هرچه به لحاظ زمانی پیش آمده‎ایم، همپای رشد کمی آنچه در تصور عمومی نقد نامیده می‌شود، رشد کیفی خاصی مشاهده نمی‌شود و آنچه تحت عنوان نقد ادبی جدی، در گذشته در برخی از ماهنامه‎ها یا فصلنامه‎های وزین ادبی شاهد بودیم؛ کماکان در این دست نشریات به شکلی انگشت‎شمار قابل مشاهده است اما از دیگر سو با وجود رشد روز افزون روزنامه‎ها و گاه هفته‎نامه‎هایی که اغلب بخشی قابل توجه از فضای خود را به ادبیات و نقد ادبی اختصاص داده‎اند و همچنین فضای مجازی که حجمی نامحدود از امکان انتشار نقد ادبی را فراهم آورده است، در میان خیل آنچه در این سال‎ها به عنوان نقد ادبی (در حوزه ادبیات داستانی) شاهد هستیم، نمونه‎های در خور اعتنا و قابل تأمل بسیار محدودند، چنان که به جرأت می‎توان گفت بخش اعظم چنین مطالبی از سر سوءتفاهم، نقد نامیده می‎شوند و اگر بخواهیم واقع‎بینانه نامی برای آنها پیدا کنیم، یک مرور یا معرفی کتاب مناسب‎ترین عنوان برای چنین نوشته‎هایی‎ است. هرچند که این‎ سنخ یادداشت‎ها (مرور و معرفی کتاب به شکلی کوتاه) نیز خود دارای ساختار و الگویی هستند که در اغلب این یادداشت‎ها رعایت نمی‌شود.

گاه شاهد هستیم که نویسندگانی که در داستان‎نویسی شناخته شده‎اند و در نقد‎نویسی تبحری ندارند، چند پاراگراف درباره کتاب نویسنده‎ای دیگر می‎نویسند؛ یادداشتی که به نوبه خود در زمانی که خود اثری تازه منتشر می‎کنند با یادداشتی تایید آمیز توسط آن دوست نویسنده پاسخ داده می‎شود. هرچند در این میان برخی از نویسنگان برای حمایت از ادبیات غریب افتاده داستانی معاصر پا به میدان گذاشته‎ باشند؛ اما باید توجه داشت که حمایت از ادبیات و یا نویسندگان جوان، نقدهای آگاهانه و منصفانه را می‎طلبد و رعایت انصاف همیشه تعریف و تمجید از سوژه‎ها نقد نیست.

به نظر من عمده این مشکل از زمانی آغاز شد که وب‎سایت‎های شخصی در فضای مجازی این امکان را به وجود آوردند تا هر نوشته بدون بررسی کیفی، به راحتی امکان انتشار داشته باشد. سایت‎های ادبی جدی‎تر نیز در پاره‌ای موارد، به دلیل عدم بنیه مالی یا در نداشتن داشتن تیمی حرفه‎ای برای تهیه مطالب برای تامین مطالب خود به ناچار رویکرد سهل‎گیرانه‎ای را در انتخاب مطالب در پیش گرفتند و برایند این شرایط در فضای مجازی باعث شد برخی یادداشت‎های احساسی یا چند اشاره به کلی‎گویانه آن هم محدود به مضمون اثر، نقد محسوب شود. این مسئله اما صرفا خاص فضای مجازی نبود، در پاره‎ای از نشریات بخصوص آنها که کار کردن با آنها نه نامی دارد و نه نانی (یعنی نه اسم و رسمی دارند که نوشتن در آنها اعتباری باشد و نه اینکه حق التالیفی پرداخت می‎کنند که انتظار مطالب با کیفیت داشته باشند)، به وضوح قابل مشاهده است چراکه این نشریات وابسته‎اند به مطالب رسیده یا دوستانه و نه حاصل سفارش به منتقدی حرفه‎ای.

صرفنظر از کیفیت فنی و در واقع درون‎متنی این نقدها باید به مسائل برون متنی آنها نیز اشاره داشت. متاسفانه در فضای ادبی امروز یک نوع بده، ‎بستان دوستانه حاکم است که به انحای مختلف می‎توان بازتاب آن را در نوشته‎ها و نقدهای ادبی دید. در واقع در غیاب منتقدان حرفه‎ای، بسیاری از نویسندگان به شکلی ذوقی وظیفه نوشتن درباره آثار منتشر شده را برعهده گرفته‎اند. بنابراین – فارغ از سطح کیفی این نقدها- درموارد بسیاری شاهدیم که این نویسندگان براساس روابط دوستانه یا (گاهی هم) خصمانه، به میدان آمده و اگر در گذشته از کسی تعریفی شنیده‎اند یا انتقادی تندی، می‎کوشند به همان شکل پاسخ ‎گویند یا مهر محبت نویسندگان را که چشم به عنایت دوستان دوخته‎اند، تلافی کنند. البته در این میان بازار تکه و پاره کردن تعریف و تعارف داغ‎تر است. عمده این نقدها نیز یا در فضای مجازی یا در همان نشریاتی که چون حق التالیفی پرداخت نکرده و مجبورند به مطالب رسیده اکتفا کنند، منتشر می‌شود. بنابراین فراوانند مواردی که شاهد انتشار مطالب متعددی درباره یک اثر متوسط یا زیر متوسط هستیم که نویسنده‎اش از مناسبات و روابط عمومی خوبی در فضای ادبی برخوردار است و اما در همان حال، نویسنده‎ دیگری که اثر بهتری ارائه کرده، چون در خلوت خود و به‎دور از این روابط کار می‎کند، اثرش مهجور مانده یا بازتابی متناسب با ارزش واقعی خود پیدا نمی‎کند. البته ماجرا مفصل‎تر از این است و از جنبه‌های دیگر نیز برخوردار است اما ما مجبوریم که بحث را با ذکر این نکته که «نقد ادبی در این ایام به‌شدت نیازمند یک آسیب‎شناسی جدی‎ است»؛ تمام کنیم!

نقد باید در جامعه ادبی نهادینه شود

علیرضا محمودی‌ایرانمهر: نقد در ایران مشكلات عمده‌ای دارد؛ چرا كه نقد یک مفهوم مدرن و برآمده از مدرنیته است. چیزی كه ما از نقد می‌شناسیم، تحلیل و دوباره‌سازی است و به دلایل بسیار زیاد در جامعه‌ای كه با مفاهیم مدرنیته چندان درآمیخته نیست، برای نقد سالم با مشكل روبه‌رو خواهیم شد.

ما باید، چه در عرصه تحمل، چه تئوری‌پردازی و چه در زمینه تربیت منتقد، مدرن رفتار كنیم و تحقق این فرهنگ، لازمه گذشت زمان و آشنایی با مفاهیم اخلاقی و علمی جامعه‌ای است كه فرهنگ نقد در آن نهادینه شده است.

در جامعه ادبی امروز ما، نقد ابزاری برای تخریب است و در محافل نقد، ‌مشكل تنها مربوط به نویسنده، ‌برگزاركننده یا حاضران نیست. بلكه مساله اصلی آن است  آدم‌ها نسبیت‌ها را بپذیرند و دریابند كه هر چیزی در این دنیا نسبی است و چیزی فاقد نقص نیست.

تحول زمانی معنا پیدا می‌كند كه هر چیزی در آستانه‌ دوباره ساختن باشد. جامعه ما نیز باید به سمتی پیش برود كه نقد دیگران را توهین نداند و بپذیرد.

نقد گاهی عرصه‌ای برای بیان عقده‌های شخصی شده است. امروز گاهی دیده می‌شود كه در نقد آثار، برخی افراد نظریه‌ها را صرفا برای بیان سلیقه‌‌های جزمی خود به كار می‌برند و در توضیحاتشان یک سیر دیالكتیک منطقی وجود ندارد.

نقد می‌تواند محملی برای صبر و تامل و نگاه مثبت به همه چیز باشد و از این طریق فضا را برای تولید و خلق اثر و در نهایت تحمل جامعه ادبی آرام و آماده كند.