شیخ صدوق که بود؟ (1)

زادگاه

محمد بن على بن بویه (1) معروف به ((شیخ صدوق )) در حدود سال 306 ق . در شهر ((قم )) متولد شد.

((قم كه در مركز ایران و 135 كیلومترى جنوب تهران قرار دارد شهرى است آشنا و از دیرباز به شهر دانش و اجتهاد شهرت داشته است .

نام ((قم )) همیشه با تاریخ و فرهنگ تشیع همراه بوده و اهل آن از روزگار قدیم در گرایش به اسلام عشق به پیشوایان دین پیشگام بوده اند. شهرى كه در دامان خود، عالمان خود، عالمان ، محدثان و اسلام شناسان بزرگ و كم نظیرى را پرورش داده است پایگاهى كه مركز علوم اسلامى چون حدیث تفسیر، فقه و تاریخ بوده و اكنون نیز به صورت دانشگاه بزرگ تعالیم اسلامى و مكتب تشیع در آمده است .

تلاش عالمان این دیار در انتشار علوم اهل بیت پیامبر علیه السلام تا حدى بوده كه در دوران اختناق خلفاى اموى و عباسى و برجسته اى از این شهر به حضور امامان علیه السلام شتافتند و آموزشها دیدند و به نشر افكار آن بزرگواران در شهرهاى مختلف پرداختند.

از مقابر موجود در این سرزمین به سابقه درخشان علمى و فرهنگى آن پى مى بریم . به نقل از مورخان در حدود هفتصد تن از محدثان بزرگ و روایت شناسان در این منطقه دفع شده اند و چه بسیار از بزرگانى كه زادگاه و رشد علمى آنان همین شهر بوده است .

سر آمد همه آن دانشمندان و حدیث شناسان شخصیت بزرگوارى است به نام ((شیخ صدوق )) كه در این نوشته در پى بررسى زندگى سراسر افتخار او هستیم .

نسب و نژاد

یكى از معروفترین خاندانهاى بزرگ كه بیش از سیصد سال در مركز ایران دانشمندان نامور از آن برخاسته اند خاندان ((بابویه )) است كه ((صدوق )) بزرگترین شخصیت این خاندان به شمار مى رود.

((بابویه )) جد اعلاى صدوق است اولین كسیكه از این خاندان لقب ((ابن بابویه )) گرفت پدر صدوق یعنى ((على بن حسین بن موسى بن بابویه )) است .

((ابن بابویه )) خود از دانشمندان به نام شیعه بوده و بیش از یكصد كتاب در موضوعات مختلف نگاشته است . وى پیشواى شیعه در قم و اطراف آن در زمان خود بوده و در عصر امام حسن عسكرى علیه السلام و غیبت صغرى حضرت ولى عصر(عج ) و در عهد نیابت خاصه ((حسین بن روح )) مى زیسته است .

این عالم بزرگ و وارسته و پارسا در قم مغازه اى داشت كه در كنار كارهاى علمى بخشى از وقت خود را به كسب و كار مى پرداخت و با درآمد آن مخارج زندگى خویش را تامین مى كرد اما در حقیقت او دانشمندى سترگ بود كه نه تنها در مجامع علمى آن روز از مقام و منزلت علمى بالایى برخوردار بود هم اكنون نیز مورد احترام دانش پژوهان و اساتید بزرگ علوم اسلامى است .

میلاد محمد

سالیانى آنچه روح پدر را آزرده مى ساخت نداشتن فرزند بود، گرچه پنجاه بهار از عمر او مى گذشت و رو به پیرى مى رفت هرگز از رحمت الهى ناامید نبود و بارها از خداى خویش درخواست كرده بود تا فرزندى به او عطا كند، اما از گره كار مطلع نبود.

روزى بر آن شد تا نامه اى به امام و پیشواى خود حضرت مهدى (عج ) بنویسد و از ایشان بخواهد تا برایش دعا كند. به دنبال فرصتى مناسب و فردى مطمئن بود تا به واسطه او نامه را ارسال كند تا آنكه زمانى كاروانى از قم به عراق مى رفت . در بین آن كاروان یكى از دوستان به نام ((ابوجعفر))(2) را یافت كه مى توانست نامه وى را به مقصد برساند.

او نامه اى به محضر پیشواى خود ولى عصر(عج ) نوشت و به وى سپرد تا در عراق به ((حسین بن روح ))(3) بدهد و از او بخواهد كه این نامه را به حضرت برساند.

ابوجعفر مى گوید من نامه او را به نماینده مهدى موعود(عج ) رساندم و پس ‍ از سه روز به من خبر داد كه حضرت براى ((ابن بابویه )) دعا كرد و در آینده نزدیك خداوند به او فرزندى خواهد داد كه منشاء بركات زیادى خواهد شد.(4)

شیخ طوسى در كتاب غیبت ، درباره تولد ((صدوق )) چنین نگاشته است :

((بسیارى از بزرگان قم نقل كرده اند كه على بن حسین بن بابویه با دختر عموى خود ازدواج كرد ولى از وى صاحب فرزند نشد. نامه اى به شیخ ابوالقاسم حسین بن روح نوشت كه از حضرت ولى عصر(عج ) بخواهد تا براى او دعا كند كه خداوند به او فرزند عطا فرماید از حضرت جواب آمد كه از این همسر صاحب فرزند نمى شوى ولى بزورى با كنیزى دیلمى (5) ازدواج خواهى كرد كه خداوند از او دو فرزند فقیه به تو خواهد داد.(6)

شیخ صدوق خود نیز ماجراى دعاى حضرت ولى عصر(عج ) و ولادت خود را در كتاب ((اكمال الدین )) آورد است و در ادامه نوشته است كه هر گاه ((ابو جعفر محمد بن على اسود)) مرا مى دید كه براى آموختن حدیث و علوم اهل بیت علیه السلام با اشتیاق تمام به درس اساتید مى رفتم ، مى فرمود: این میل و اشتیاق به علم آموزى كه تو دارى جاى تعجب نیست ، زیرا توبه دعاى امام زمان متولد شده اى .

به هر تقدیر این بشارت به ((ابن بابویه )) رسید و پس از مدتى در پى ازدواج با كنیزى دیلمى خداوند ((محمد)) را به او عطا فرمود كه در آن سنین مایه امید و چشم روشنى پدر گشت و سپس پسر دیگرى به او داد و نامش را ((حسین )) نهاد.

((حسین بن على بن بابویه )) نیز از دانشمندان و پس از پدر و برادرش ‍ ((محمد)) بزرگترین و معروفترین شخصیت خاندان ((بابویه )) است .

دوران كودكى و نوجوانى

زمانى كه خداوند ((محمد)) را به ((على )) داد پدر دوران جوانى خود را پشت سر گذاشته و مسائل دینى و آداب اسلامى را در مكتب عالمان و محدثان آن روزگار فرا گرفته بود و در آن زمان او یكى از شخصیتهاى بزرگ عالم اسلامى و رئیس طایفه شیعه در قم به شمار مى رفت و شاید حكمت و خواست الهى بر این بود كه ((محمد)) در آن هنگام به خانواده پدر پاى نهد تا ((تجربه )) و ((انتظار)) بستر پرورش صحیح این كودك را بگستراند و این نهال نو پا در مزرعه اى ((ادب )) و ((دانش )) دینى بارور شود و بدین سبب او كه مادر او را به خوبى رشد داد و پدر به نیكى آن را شكوفاند.

دوران تحصیل

((محمد)) در سنین كودكى فراگیرى دانش دینى را نزد پدر آغاز كرد و تحصیلات ابتدایى و رشد اولیه او در علوم ، در شهر قم ، كه آن روز، محضر دانشمندان محدثان بود، به انجام رسید.

با جدیت تمام و سعى پیگیر به فراگیرى علوم و معرفت همت گماشت روزى نمى گذاشت كه در اندوخته هاى علمى او افزوده نگردد. عمده مطالب را از پدر خود ((على بن بابویه )) آموخت و افزون بر آن در مجالس و محافل درسى بزرگان علم و ادب حاضر مى شد پس از آنكه به مرتبه بالایى از تحصیل رسید براى درك محضر اساتید بزرگ و حدیث شناسان آن دوران سفرهاى علمى خود را آغاز كرد و شاید بتوان گفت : یكى از عوامل موثر در موفقیت وى اساتید بسیارى است كه دیده و از خرمن علوم آنها خوشه ها برگرفته است از همین رو نمى توان به طور كامل اساتید او را شمارش كرد.

دانشمند محقق شیخ عبدالرحیم ربانى شیرازى رحمة الله در پیشگفتار كتاب شریف ((معانى الاخبار)) كه شرح زندگانى وى را نگاشته ، 252 تن از اساتید صدوق را نام برده است . (7)

از جمله بزرگانى كه ((صدوق )) در قم از محضر آنها بهره برد مى توان از: محمد بن حسن بن ولى ، احمدبن على بن ابراهیم قمى ، محمد بن یحیى بن عطار اشعرى قمى ، حسن بن ادریس قمى و حمزة بن محمد علوى یاد كرد.

در بخش مسافرتهاى این دانشمند سخت كوش و پر تلاش به اسامى برخى از كسانى كه وى در طى سالهاى متمادى در شهرها و نقاط مختلف جهان از آنها بهره علمى گرفته یا حدیث شنیده است اشاره خواهیم كرد.

پی نوشتها :

1-محمد بن على حسین بن موسى بن بابویه كه به اختصار ((محمد بن على بن بابویه )) گفته مى شود.

2-ابو جعفر محمد بن على الاسود.

3-سومین نماینده ولى عصر(ع ) كه پیامهاى حضرت را به مردم مى رساند. و نیازهاى امت را نیز به مهدى موعود منتقل مى كرد.

4- تنقیح المقال ، ج 3، ص 154.

5- دیلم نام طایفه اى بوده كه در شمال ایران مى زیسته اند و مدتى بر قسمتهاى عمده ایران حكمرانى داشتند و به آنها دیلمیان مى گویند.

6- الغیبه ، ص 188.

7-معانى الاخبار، ص 37.

منبع : گلشن ابرار جلد یکم

تهیه و تنظیم محمد حسین امین