ویتامین A
کمبود ویتامین A یکی از مهمترین مشکلات تغذیه ای در کشورهای در حال توسعه است. بر اساس برآوردهای سازمان جهانی بهداشت 8/2 تا 3 میلیون کودک زیر 5 سال از علائم بالینی کمبود ویتامین A (گزروفتالمی یا خشکی چشم) رنج می برند و 251 میلیون کودک دچار کمبود تحت بالینی Subcinical متوسط و شدید هستند هر سال 500 هزار کودک زیر 5 سال به دلیل کمبود ویتامین A در معرض خطر نابینایی قرار دارند.
کمبود ویتامین A در ایران
نتایج بررسی کشوری سلامت و بیماری که در سال 1378 انجام شد نشان داده است که 5/2 درصد جمعیت 2 سال به بالا در کل کشور مبتلا به شبکوری هستند. بر اساس معیار پیشنهادی سازمان جهانی بهداشت، در جامعه ای که در 1 درصد کودکان 2 تا 6 ساله آن دچار شبکوری باشند کمبود ویتامین A به عنوان یک مشکل بهداشتی در آن جامعه محسوب می شود بنابراین با توجه به آمار بررسی سلامت و بیماری می توان گفت که کمبود ویتامین A در کشور ما به عنوان یک مشکل بهداشت عمومی مطرح است.
سن (سال) | مرد | زن |
5-2 | 1/1 | 8/0 |
18-6 | 7/1 | 7/1 |
+19 | 3/3 | 4/3 |
کل | 5/2 | 6/2 |
منبع : طرح ملی بررسی سلامت و بیماری در ایران ، سال 1378
کلیاتی درباره ی ویتامین A
ویتامین A از ویتامین های محلول در چربی است. در واقع این ویتامین شامل یک سری ترکیبات شیمیایی با فعالیت بیولوژیک مشابه است. فرم فعال این ویتامین که فقط در منابع حیوانی یافت می شود «ریتنول» نامیده می شود.
کاروتینوئیدها یا رنگدانه های زرد، نارنجی یا قرمز موجود در گیاهان سازهای ویتامین A هستند که در بدن به ویتامین A تبدیل می شوند. مهمترین آنها بتاکاروتن است که در تمام گیاهان زرد مثل زردک، هویج، فلفل زرد و قرمز ، کدو تنبل، کدو حلوایی و میوه هایی مثل هلو، آلو، زردآلو، انبه، موز، طالبی ، خرمالو، نارنگی وجود دارد.
ویتامین A و بتاکاروتن برای جذب به چربی نیاز دارند.
تقریباً 90% ویتامین A موجود در بدن در کبد ذخیره می شود. این ذخیره به تدریج افزایش می یابد و در بزرگسالی به حداکثر خود می رسد. بنابراین تغییرات موقتی در دریافت ویتامین A نمی تواند منجر به کمبود شود. ولی اگر دریافت برای 6 ماه بسیار کم باشد خطر بروز کمبود افزایش می یابد بنابراین کمبود A زمانی ظاهر می شود که دریافت و یا ذخایر کبدی به حدی کاهش یابد که قادر به تامین نیازهای بدن نباشد.
شایعترین علت کمبود ویتامین A دریافت ناکافی مواد غذایی غنی از این ویتامین است، کمبود همچنین می تواند ناشی از اختلال در جذب، تبدیل و استفاده از ویتامین در بدن باشد این حالت در شرایطی که موارد ابتلاع به عفونت و بیماری زیاد و یا مصرف چربی و روغن و یا پروتئین در юیم غذایی کم باشد اتفاق می افتد.
نقش ویتامین A در حفظ سلامت
1) نقش ویتامین A در بینایی بسیار حائز اهمیت است. چنانکه اولین علامت بالینی کمبود این ویتامین اختلال دید هنگام تاریکی و یا «شبکوری» است. با ادامه ی این کمبود ضایعات چشمی بیشتر شده و به صورت خشکی سطح چشم، ضعف قرینه ، بروز زخم در چشم و در نهایت نابینایی ظاهر می شوند. به این تظاهرات چشمی به طور کلی «گزروفتالمی» گفته می شود کمبود ویتامین A شایع ترین علت کوری در کودکان کشورهای در حال توسعه است.
2) ویتامین A برای رشد و نمو بافت های نرم لازم است همچنین برای نمو استخوان و سلولهای تشکیل دهنده ی مینای دندان ضروری می باشد.
3) در حفظ ساختمان طبیعی سلول های پوششی نیز ویتامین A نقش دارد در صورت کمبود این ویتامین سلول های تولید کننده ماده ی سخت کراتین جایگزین سلولهای تولید کننده ی ماده ی نرم موکوس می شوند و این امر موجب خشکی بافت می شود با تجویز ویتامین A این فرآیند قابل برگشت است.
4) بسیاری از بافت های پوششی موانع مهمی در مقابل عفونت هستند به دنبال کمبود ویتامین A و اختلال در ساختمان این بافت ها مقاومت در مقابل عفونت کاهش می یابد در حالی که شدیدترین آسیب ویتامین A به چشمان است ولی بررسی های جدید نشان می دهد که حتی کمبود خفیف آن موجب افزایش خطر بیماری های عفونی و مرگ ناشی از آن می شود. نتایج مطالعات اخیر حاکی از آن است که کودکان مبتلا به کمبود ویتامین A بیشتر در معرض خطر مرگ ناشی از سرخک بوده و بیش از سایر کودکان مستعد عفونت های تنفسی و اسهال است.
5) گاهی کمبود ویتامین A با کم خونی فقر آهن همراه است در چنین شرایطی برای درمان کامل کم خونی علاوه بر آهن، ویتامین A نیز باید تجویز شود. مکانیزم عمل این تداخل هنوز روشن نیست ممکن است کمبود ویتامین A با جذب انتقال یا ذخیره ی آهن تداخل پیدا کند و یا به طور مستقیم در خون سازی نقش داشته باشد.
6) تحقیقات اپیدمیولوژیک در سطح جهان نشان داده است که مصرف غذاهای حاوی ویتامین های آنتی اکسیدان مثل ویتامین C، ویتامین E و بتاکاروتن احتمال ابتلا به بعضی از بیماریها مثل بعضی از سرطان ها، بیماری های قلبی و عروقی و ابتلا به آب مروارید را کاهش می دهد.
رادیکال های اکسیژن آزاد به شدت به سلول ها آسیب می رسانند و شانس ابتلا به بیماریهای بالا را با صدمه زدن به پروتئین غشاء سلولی و نوکلئیک اسید آن زیاد می کنند ویتامین های آنتی اکسیدان از این آسیب ها تا حدود زیادی پیشگیری می کنند.
چه عواملی موجب کمبود ویتامین A می شود
افزایش نیاز به ویتامین A در دوران رشد :
در دوران رشد کودکی و نوجوانی به علت افزایش سرعت رشد نیاز به ویتامین A افزایش می یابد. در دوران بارداری و شیردهی نیز در صورتی که دریافت ویتامین A کافی نباشد کمبود ویتامین A به سرعت ظاهر می شود.
مصرف ناکافی منابع غذایی ویتامین A :
در صورتی که در برنامه غذایی روزانه از منابع غذایی ویتامین A در غذاهای حیوانی و پیش ساز ویتامین A (بتاکاروتن که در سبزیها و میوه های سبز، زرد و نارنجی وجود دارد، استفاده نشوند بدن با کمبود ویتامین A مواجه می شود.
ابتلا مکرر به بیماریهای عفونی و انگلی : بیماری های عفونی و انگلی موجب بی اشتهایی شده و به این دلیل دریافت مواد مغذی از جمله ویتامین A کاهش می یابد. همچنین میزان جذب و استفاده بدن از مواد مغذی نیز کاهش می یابد. بنابراین کودکان و دانش آموزانی که به طور مکرر دچار بیماریهای عفونی می شوند در معرض خطر کمبود ویتامین A قرار دارند.
چه افرادی در معرض خطر کمبود ویتامین A قرار دارند ؟
کودکان 6 ماهه تا 6 ساله : زیرا با توجه به رشد سریع نیاز آنان به ویتامین A افزایش یافته و از سوی دیگر به دلیل ابتلا به بیماریهای عفونی و کاهش اشتها میزان دریافت و جذب ویتامین A در آن کاهش می یابد.
ـ کودکان و دانش آموزان مبتلا به سوء تغذیه و یا بیماریهای عفونی مثل اسهال و سرخک.
ـ شیرخواران مادران مبتلا به کمبود ویتامین A : زیرا شیر این مادران فاقد ویتامین A می‌باشد. و در نتیجه شیرخوار که باید ویتامین A موردنیاز خود بویژه در 6 ماه اول زندگی را از شیر مادر بدست بیاورد دچار کمبود می شود.
ـ افراد ساکن در مناطق کمبود ویتامین A : نظیر مناطق خشک « خطر کمبود ویتامین A در فصولی از سال که سبزیها و میوه های سرشار از ویتامین A کم است افزایش می‌یابد.»
ـ نوزادان با وزن کمتر از 2500 گرم ـ کودکان و دانش آموزان خانواده های کم درآمد.
ـ مادران باردار و شیر ده.
منابع ویتامین A :
ویتامین A به دو شکل در منابع غذایی یافت می شود.
منابع حیوانی شامل :
ـ روغن کبد کاهی که غنی ترین منبع ویتامین A است و معمولاً به صورت دارویی مصرف می شود.
ـ جگر حیوانات مانند گاو، گوساله، گوسفند و مرغ منبع خوب ویتامین A محسوب می‌شوند.
ـ کره، پنیر، شیر (شیر و لبنیات ، چربی) و زرده ی تخم مرغ به منبع متوسط هستند.
منابع گیاهی شامل :
ـ سبزیهای برگی شکل سبز تیره مثل اسفناج ، برگ چغندر ، برگ های تیره رنگ کاهو
ـ سبزیهای زرد و نارنجی مثل هویج، کدو حلوایی، فلفل قرمز.
ـ میوه های زرد و نارنجی، طالبی، زردآلود، انبه، خرمالو، هلو، آلو ، انگور ، موز و ...
راههای پیشگیری از کمبود ویتامین A :
ـ تغذیه کودکان با شیر مادر (شیر مادر از منابع خوب ویتامین A برای کودکان زیر 2 سال به شمار می رود)
ـ استفاده از منابع غذایی ویتامین A در برنامه ی غذایی روزانه.
ـ شستشو و ضدعفونی کامل سبزیها برای جلوگیری از آلودگی های انگلی.
ـ شستن کامل دست ها با آب و صابون قبل از تهیه و مصرف غذا و پس از هر بار اجابت مزاج برای جلوگیری از ابتلاع به آلودگی ها انگلی.
ـ استفاده از آب آشامیدنی سالم و توالت بهداشتی.
ـ توزیع مکمل خوراکی ویتامین A به افراد در معرض خطر
