توانمندی های طلبگی1
طلبه برای انجام مسئولیت صنفی خود چه تواناییهایی باید کسب کند و در چه موضوعاتی باید کارآمد باشد؟ حوزة تأثیر طلبه چگونه گسترش مییابد و طلبگی طلبه چگونه پر ثمرتر میشود؟ بی‌شک به دست آوردن مهارت‌هایی که مربوط به تعریف طلبه و هویت صنفی اوست، برای طلبه لازم است اما سایر توانایی‌ها و مهارت‌ها برای طلبه تنها یک فضیلت به شمار می‌رود و ضروری نیست.
1. کارآمدی در فهم دین و تشخیص بدعت از سنت
یکی از مهم‌ترین مهارت‌هایی که یک طلبه باید به دست آورد، هنر فهم آموزههای دینی است. «تفقه» مقوّم هویت روحانی و از ذاتیات شخصیت صنفی اوست و اگر حد نصاب دینشناسی و آگاهی از معارف اسلام در کسی نباشد، اطلاق «روحانی» بر او مَجاز یا دروغ است!
این ویژگی، هم چهره اثباتی و هم چهره سلبی دارد؛ یعنی طلبه هم باید با آموزههای اصیل دین آشنا باشد و هم آموزههای تقلبی مشابه را بشناسد و هنر تشخیص بدعتها و تحریفها را داشته باشد و عقربههای حساسیت علمی او، نسبت به کجیها، انحرافات، تأویلها و استنادات ناروا واکنش نشان دهد.
سرمایههای حوزه علمیه باید برای انتقال این مهارت به طلبه اختصاص یابد و طلبه نیز موظف است همه نعمات الهی از زمان، توان، انرژی، عمر، نشاط و استعدادی که در اختیار دارد، را صرف همین هدف کند تا تجهیزات لازم برای پاسداری از پیکره دین و جلوگیری از ورود هرگونه آسیب اجتماعی به آن را داشته باشد.
بدین ترتیب، هر چه طلبه در تشخیص انحرافات دقیقتر باشد و قدرت حدس لوازم و فروعات مخفی گزارهها را پیش از بروز آسیب، بیشتر داشته باشد، کارآمدتر و ارزنده تر است.
امام صادق از قول پیامبر فرمودند:
یحمِلُ هذَا الدّینَ فی کلِّ قَرنٍ عُدولٌ ینفونَ عَنهُ تَأویلَ المُبطِلین وَ تَحریفَ الغالینَ وَ انتِحالَ الجاهِلینَ[1]؛
رادمردانی، در هر عصر بار دین را به دوش میکشند و تأویل اهل باطل و تحریف اهل غلو و استناد ناروای اهل جهالت را از دین نفی میکنند.
فَضلُ العالِمِ عَلَی العابِدِ بِسَبعینَ دَرَجَةً بَینَ کلّ دَرَجَتَینِ حُضرُ الفَرَسِ سَبعینَ عاماً وَ ذلک أنَّ الشَّیطانَ یضَعُ البِدعَةَ لِلنّاسِ فَیبصِرُها العالمُ فینهی عَنها وَ العابِدُ مُقبلٌ عَلی عِبادَتِهِ لایتَوَجَّهُ لَها وَ لایعرِفُها[2]؛
فضیلت عالم نسبت به عابد، هفتاد درجه است که میان هر دو درجه، معادل هفتاد سال مسیر یک اسب تیز رو فاصله است و این بدان جهت است که شیطان میان مردم بدعت میگزارد که عالم آن را میشناسد و از آن نهی میکند، در حالی که عابد به عبادت خویش مشغول است و به آن بدعت توجهی ندارد (و اگر توجهی کند) آن را نمیشناسد.
2. کارآمدی در انتقال معارف و ابلاغ دین
پس از «تفقه»، هنر «پیام رسانی» و قدرت «انتقال آموزهها»، مهم‌ترین مهارت لازم برای طلبه است. روحانی باید بتواند دانش خود را به جریان اندازد و از آنجا که در خطوط انتقال وحی قرار میگیرد، تجهیزات لازم برای توزیعِ با سلیقة تعالیم دینی را بدون هرگونه افتادگی و ضایعه، در میان تودهها داشته باشد.
هر عنصری که به این هدف کمک کند، در راستای اهداف طلبگی است و طلبه را کارآمدتر و مؤثرتر میگرداند.
مهم‌ترین این مهارت‌ها قدرت نوشتن و هنر سخنوری است، زیرا بیشترین حجم اطلاعات از طریق گفتار و نوشتار منتقل میشود.
امروزه ارزش صنایع بستهبندی در توزیع فراوردههای صنعتی و جلب اقبال مشتریان، برای همه آشکار است؛ چه بسیار اجناس مرغوبی که به خاطر بستهبندی نامناسب، بر روی دست تولید کننده باقی میماند و چه بسیار اجناس نامرغوبی که به جهت استفاده از بستهبندی جذاب و زیبا، به سرعت به دست مصرف کنندگان بداقبال رسیده است.
مهارت‌هایی که موجب جلب توجه مخاطب، تحریک عواطف و تأثیرگذاری بیشتر پیام میشود؛ از صنایع ادبی و آرایههای لفظی و معنوی، آهنگ جذاب، نوسان صدا، شور و حرارت بیان، مثالها و تمثیلهای گویا و گیرا و سلیقه در انتخاب بهترین قالب برای عرضة فراوردههای فرهنگی، هم‌سنگ آشنایی با صنایع بستهبندی است و عرضة کالای دین به مخاطب را موفقتر میسازد.
اگر بخواهیم میان این مهارت‌ها و مهارت اول (شناخت عمیق دین)، مقایسه کنیم، باید به صراحت بگوییم که دستة دوم از نظر ارزش، در رتبة دوم و درجة نازلتری قرار دارد، زیرا دینشناسی، محتوا و درونمایة پیام را تشکیل میدهد و مهارتهای تبلیغی، قالب و شکل آن را؛ یعنی اگر امر تبلیغ میان «محتوای اصیل در قالب ضعیف» و «محتوای ضعیف در قالب جذاب» دائر باشد، بدون تردید گزینة اول مقدم است.
جنس مرغوب حتی اگر بستهبندی مناسب نداشته باشد، آرام آرام حقیقت خود را آشکار و اعتماد مخاطب را جلب میکند. به همین دلیل، بیشتر توجه طلاب علوم دینی باید به اصالت، استناد و استحکام محتوای پیام باشد و بهترین توان و استعداد خود را برای آن به کار گیرند، اما برای کارآمدی و تأثیرگذاری بیشتر، هرگز نباید از این ویژگیهای درجه دوم غفلت کرد؛ چنان که اعجاز بلاغی قرآن کریم، عامل انتشار اعجاب آور پیام آسمانی اسلام و نفوذ سریع آن در اعماق جان مخاطبان بود. از این رو، آنچه در دانش بلاغت و نیز صنعت خطابه در دانش منطق آموخته میشود باید با تلاش و تمرین مستمر به ملکه و مهارت تبدیل گردد.
ذکر این نکته لازم است که تکنیکهای امروزی بلاغت، بسیار بیش از آن است که در کتب گذشتگان گرد آمده است؛ بلاغت به معنای «رسایی پیام» است و امروزه در تشبیه، استعاره، مجاز و کنایه محدود نیست.
طرحها، نمودارها، جداول، تقسیم بندیهای درختی، خلاصه بحث، برجسته کردن واژهها و جملات مهم، ویرایش دقیق متن، تصویر، ابزارهای کمک آموزشی و استفاده از روش‌ها و ابزارهای جدید انتقال پیام مانند رایانه و اینترنت نیز در بلاغت کلام مؤثراند. طلبه همان گونه که رسالت فهم دین دارد و باید در آن، کارآزموده و چالاک باشد، رسالت ابلاغ سخن دین را نیز دارد و باید بتواند تمام ظرفیتهای موجود را برای ابلاغ بهتر و کاملتر دعوت الهی به خدمت بگیرد.
پیامبر اسلام فرمودند:
إذا ظَهَرَتِ البِدَعُ فی اُمَّتی فَلیظهِرُ العالِمُ عِلمَهُ فَمَن لَم یفعَل فَعَلَیهِ لَعنَةُ اللهِ[3]؛
هرگاه انحرافات و بدعتها در میان امت من ظاهر شد، بر دانشمندان (دین) است که علم خود را آشکار کنند و هر کس چنین نکند، لعنت خدا بر او باد.
3. کارآمدی در تربیت
از جمله وظایف مهم در آینده صنفی طلبه، وظیفة تلاش برای تزکیه نفوس و پرورش اخلاقی و معنوی جامعه است. اگر مسئولیت صنفی روحانی را تعلیم و تربیت بدانیم، تربیت نیمی از وظایف او را پوشش میدهد و اگر تعلیم را هم در راستای تربیت و به عنایت رشد انسان در نظر بگیریم، وظیفة روحانی در تربیت منحصر خواهد شد و تبلیغ و تعلیم به عنوان مقدمة لازم برای رشد و تربیت انسان، مطلوب است.
تربیت دینی، مراتب و سطوح مختلفی دارد و هر طلبه متناسب با سطح مخاطبان خود، باید آمادگی انجام این وظیفه را داشته باشد.
مقصد تربیت و الگوی رشد دینی را نیک بشناسد؛ اصول و قواعد تربیت را بداند و بر مهارتهای تربیتی مسلط باشد. البته این همه بدون تجربه عملی، سلوک و تزکیة نفس امکانپذیر نیست.
ادامه دارد ....
پی نوشتها:
[1]. رجال كشی ص4، و نیز كافی ج 1 ص 32.
[2]. روضه الواعظین ص 12.
[3]. كافی ج 1 ص 54.
[4]. نهج البلاغه، حکمت 167.
تهیه و تنظیم: محمد حسین امین گروه حوزه علمیه تبیان
