همه چیز دربارهی اسفرزه
اسفرزه با نام علمی Plantago ovata گیاهی است علفی، چند ساله و به ارتفاع تا 10 سانتی متر. برگهای این گیاه کشیده، باریک، نوک تیز و کرک داراست که به علت فقدان ساقه، از روی زمین منشعب شدهاند.
گلهای اسفرزه کوچک، سفید رنگ به صورت اجتماع سنبله و به حالت استوانهای به ارتفاع تا 2 سانتی متر بر روی دم گلهایی به طول تا 9 سانتی متر قرار گرفتهاند.
قسمت مورد استفادهی گیاه، دانههای آن است که قایقی شکل و به طول تا سه میلیمتر هستند.
دانههای گیاه به رنگ خاکستری مایل به صورتی بوده که دارای خطی قهوهای رنگ در طول قسمت مقعر میباشند.
زمان جمع آوری این دانهها، اواسط تابستان میباشد.
نامهای دیگر آن، اسپرزه، اسبرزه، اسفیدش، اسفیوس، اسپغل، اسپغول، سفیدخوش، شکم پاره، قارنی یارخ، قارنی یاروق، بذر قطور، بذر قطونا، حشیشه، البراغیث، تبکو، برغوشی است.
منبع جغرافیایی
این گیاه، بومی ایران و هندوستان است و در کشورهای هم جوار نیز کشت میشود و از ایران، پاکستان و هندوستان به دیگر نقاط جهان صادر میگردد.
این گیاه در نواحی گستردهای در شمال ایران در دشت گرگان، گیلان بین منجیل و پاچنار در راه بین قزوین و رشت، در رودبار و بین چالوس و رشت و در لرستان، کردستان، بختیاری، اصفهان، ایلام، پشت کوه، مهران، شوش، در فارس: تخت جمشید و لار، در کرمان: نزدیک بم در مسجد سلیمان و بوشهر نیز دیده میشود. در هند در پنجاب و پیشاور میروید.
تاریخچه
استفاده از اسفرزه به زمان بسیار دور میرسد. استفاده آن در اروپا، آمریکای شمالی، هندوستان و نیوزیلند بسیار زیاد بوده است. چون انگلیسیها این گیاه را در بسیاری از جاها گسترش دادهاند به نام پای مرد انگلیسی مشهور شده است. از دانههای اسفرزه جهت دانه پرندگان، فراوردههای ضد ورم، زخم گلو و مسهل استفاده میشده است.
ترکیبات مهم
موسیلاژ به میزان 20 تا 30 درصد، بر روی دانهها قرار گرفته است که در اثر هیدرولیز تولید دگزیلوزان، آرابینوز، د – گالاکتوز، د – گالاکتورونیک اسید مینماید.
همچنین دانهها دارای روغن ثابت، پروتئین و مقدار بسیار کمی از ایریدوئید از جمله آکوبین هستند. موسیلاژ سطح دانهها، حاوی تا 85 درصد آرابینوکسیلاز و مقدار کمی رامنوز میباشد.
اثرات مهم
مهمترین اثر اسفرزه، رفع یبوست است. برای درمان این بیماری باید دانهها با مقدار زیادی آب یا مایعات مصرف شود؛ چرا که موسیلاژ سطح دانهها، برای حجیم شدن، احتیاج به آب زیادی دارد تا عملکرد آن به حداکثر برسد. هر دانه 10 برابر حجم خودش متورم میشود و به شکل لعابی ژلاتینی درمیآید و این لعاب منشاء شفابخشی آن در موارد اسهال و یبوست میباشد.
اثر دیگر آن، کاهش کلسترول و چربی خون است. آزمایشها نشان داده است که مصرف روزانه، 15 گرم از اسفرزه در مدت دو هفته، میتواند باعث کاهش 5 درصد کلسترول گردد.
آثار دیگر اسفرزه، شامل اثرات ضد سرفه و ضد التهاب دستگاه گوارش است.
طریقه و مقدار مصرف
برای بزرگسالان: 10 گرم (یک قاشق غذاخوری پُر) را در استکان ریخته و مقداری آب روی میریزیم؛ سپس آن را میل میکنیم. بلافاصله با کمی بعد از آن، یک یا دو لیوان آب دیگر میل میکنیم؛ چون موسیلاژهای اسفرزه، مقدار زیادی آب جذب میکند تا متورم شود؛ لذا در زمان خوردن آن باید مایعات زیادی مصرف شود تا عملکرد آن بهتر گردد.
برای بچهها: میتوان نصف این مقدار را مصرف نمود. این میزان مصرف را میتوان صبح و شب تکرار کرد.
فرآوردههای گیاهی
فراوردههای متنوع و زیادی از اسفرزه در بازارهای اروپایی و به خصوص در انگلستان و بازارهای آمریکایی به صورت فرموله شده در دسترس هستند. در آمریکا از آن داروهای ملینی چون Metamucil تهیه میگردد که ملین خوبی است.
نگهداری
در صورتی که دانهها را پودر کنیم، حداکثر باید تا 24 ساعت آنها را مصرف کنیم.
نکات قابل توجه
1- مصرف مقدار متوسط اسفرزه، 5/7 گرم در 240 میلی لیتر آب و به میزان 2-1 بار در روز است. برای کودکان 12- 6 ساله، نصف این مقدار باید در نظر گرفته شود و برای کودکان زیر 6 سال، بهتر است با پزشک مشورت شود. یک لیوان آب اضافی، پس از مدتی (نیم یا یک ساعت) باید خورده شود. برای اثرات ایده آل آن، میتوان 3-2 روز این کار را تکرار کرد.
2- مصرف اسفرزه، حتماً باید با خوردن مقادیر مایعات یا آب زیادتر از حد معمولی، صورت گیرد.
3- از موسیلاژ اسفرزه در صنایع آرایشی و بهداشتی، به عنوان امولسیون کننده و ضدالتهابات و تحریک پوست، استفاده میشود.
4- گزارشهایی در مورد کاهش جذب بعضی از مواد معدنی (از جمله کلسیم، منیزیم، مس و روی)، ویتامین B12، گلوکزیدهای قلبی و مشتقات کومارینها با مصرف اسفرزه وجود دارد. هم چنین مصرف خوراکی هم زمان اسفرزه باعث کاهش جذب و طول اثر کاربامازپین میگردد؛ از این رو باید مصرف این گونه داروها را به طور جداگانه و با حداکثر زمان مصرف، بین این داروها و اسفرزه، تنظیم کرد.
5- شروع و مصرف ناگهانی، و مقدار نسبتاً زیاد اسفرزه ممکن است باعث نفخ شدید و بزرگ شدن شکم گردد؛ از این رو برای جلوگیری از این مسأله، میتوان از مقدار یک بار در روز، اسفرزه استفاده کرد و کم کم به سه بار در روز رسانید و یا میتوان به جای مصرف زیاد در مدت زمان کم، به مصرف کمتر در زمان طولانیتر (چندین روز) روی آورد، تا این مشکل پیش نیاید.
مهمترین اثرات گزارش شده اسفرزه
ضد باکتری، ضد سرطان، ضد تب، آلرژی زا، ملیّن، هضم کننده ادرارآور، نفخ زا، محافظ کبد، بالا برندهی فشار خون، کاهش دهندهی کلسترول، کاهش دهندهی قند خون، پایین آورندهی پر فشاری خون، قابض، کاهش دهندهی اسید اوریک و مسهل.
نکات احتیاط آمیز در مصرف اسفرزه
* به عنوان ملین و کاهنده کلسترول و احتمالاً پیشگیری سرطان، اسفرزه فینفسه نقشی ندارد بلکه خاصیت ورم کردن و تولید لعاب زیاد آن است که این آثار را ایجاد میکند. پس اگر اسفرزه خورده شود و به قدر کافی آب زیاد خورده نشود، رودهها ورم کرده و چون آب مدفوع کاملاً جذب میشود برعکس انتظار، خروج مدفوع سخت میشود. پس فراموش نشود که با اسفرزه باید آب زیاد خورده شود.
* با این که یبوست ناراحتی عمومی زنان باردار است ولی زنان باردار باید از خوردن اسفرزه نظیر سایر ملینها پرهیز کنند و برای رفع یبوست از سایر خوراکیهای غنی از فیبر و الیاف گیاهی مانند سبزیها، دانههای غلات، نان سبوس دار و ... استفاده کنند.
* به کودکان زیر 2 سال نیز نباید داده شود.
اسفرزه از دیدگاه حکمای طب سنتی ایران
طبیعت آن سرد و تر است، نوع سفید رنگ آن مرغوبتر و در آب ته نشین شود. دانههای لعاب زا و خوردن لعاب آن موجب تسکین حرارت و تشنگی میباشد و برای تبهای گرم، غلیان خون و ناراحتی و خشونت سینه و حلق و زبان و سردرد و زخم روده و رفع یبوست رودهها که منشاء آن علل صفراوی یا عوارض حاصله از خوردن داروهای گرم است بسیار مفید میباشد. در تمام موارد فوق لعاب آن به تنهایی و با مخلوط با روغن بادام شیرین خورده میشود.
در استعمال خارجی ضماد لعاب اسفرزه مخلوط با سرکه و روغن گل سرخ برای تسکین درد مفاصل گرم، نقرس و نرم کردن ورمهای بخصوص ورمهای پشت گوش نافع است و ضماد کوبیده آن با گلاب برای تسکین سردرد و یا روغن بنفشه برای تسکین سردردهای گرم و رفع خشکی دماغ و اعصاب نافع است و همچنین برای رشد و نرم کردن مو و جلوگیری از دو تا شدن تارهای مو بسیار مفید است در مورد مو باید مالیدن ضماد چند روز پی در پی تکرار شود.
اگر 12 – 10 گرم تخم اسفرزه در آب گرم خیسانده شود که لعاب آن زود خارج شود و با شکر و با سکنجبین خورده شود برای لینت مزاج بسیار مفید است و نوعی ملین است. دم کرده آن برای تسکین درد سینه نافع است.
خواص درمانی دیگر اسفرزه
1- آن را در آب بریزید و بگذارید بماند و دائم به جای آب خوردن از آب آن میل کنید، اگر دائم جرعه جرعه نوشیده شود گرفتگی صدا که از گرمی و حرارت باشد را برطرف میسازد، در موارد کاهش درد و رفع خارش و قطع خونریزی بواسیر نافع است.
2- آن را با عناب در آب بخیسانید و آب آن را صبح ناشتا بخورید و با آب آن بدن را هم بشویید. خارش قسمتهای زنانه یا واژینال را برطرف میسازد.
3- آب دم کرده آن را بنوشید، مدر است و برای سوزاک مفید میباشد.
4- 20 گرم در یک لیوان آب جوشانده و 4 روز تکرار شود دافع سنگ کیسه صفرا است.
5- اگر اسفرزه را با تخم شربتی و خاکشیر (هر کدام 100 گرم) ترکیب کرده و هر روز یک قاشق سوپخوری آن را در 2 لیوان آب حل کرده و مصرف کنیم برای رفع خارش بدن و تصفیه خون و باز شدن اشتها مفید است.
شروع و مصرف ناگهانی، و مقدار نسبتاً زیاد اسفرزه ممکن است باعث نفخ شدید
و بزرگ شدن شکم گردد؛ از این رو برای جلوگیری از این مسأله، میتوان از مقدار
یک بار در روز، اسفرزه استفاده کرد و کم کم به سه بار در روز رسانید
6- هر روز صبح، ظهر و شب هر بار یک قاشق شربت خوری از آن را در یک فنجان آبجوش بریزید بعد با نبات شیرین نموده بخورید، اسهال خونی را درمان میکند، از خونریزی زیاد و قاعدگی جلوگیری مینماید.
7- آن را بو دهید و هر روز بخورید. اسهالهای طولانی و مزمن را درمان میکند.
8- لعاب آن را دائم در گلو قرقره کنید و هم جرعه جرعه بخورید، گلودرد را درمان میکند و اگر آب آن را در دهان نگه دارید برفک و سوختگی و تاول و زخمهای دهان را درمان میکند.
9- آن را بکوبید، بعد با سرکه خمیر نموده و هر روز صبح و شب روی محل ضماد بگذارید سالک را درمان میکند.
10- آن را با شیر مادر دختردار خمیر نموده و ضماد اندازید. خنازیر (غدههای سخت که در گردن و زیر گلو پیدا میشود) را درمان میکند.
11- گل ختمی کوبیده را با لعاب آن مخلوط کنید و بر پیشانی بمالید. سردردی که از آفتاب باشد را تسکین میدهد.
تذکر مهم
توجه شود که در استعمال داخلی هیچوقت نباید تخم اسفرزه کوبیده شود، زیرا اگر کوبیده شود و خورده شود خطرناک است و خوردن در حدود 40 گرم تخم اسفرزه کوبیده شده موجب سرد شدن بدن و تخدیر و تنگی نفس و آشفتگی و سرانجام منجر به غش و توقف نبض و پس از مدتی احتمالا منجر به مرگ میشود. لذا در این حالت از داروهای قی آور گرم نظیر آب عسل و نمک و یا سایر داروها استفاده میشود.
فرآوری: مریم مرادیان نیری
بخش تغذیه و آشپزی تبیان
منابع:
کتاب گیاهان دارویی و گیاه درمانی – جلد دوم – دکتر محمد حسین صالحی سورمقی
متا آرشیو