بهترین خدمت و محبت به نزدیکان

قواعد و معیارهای معاشرت

در فرآیند معاشرت چه قواعدی را می آموزیم و چه معیارها و موازینی را می بایست مورد تأکید و توجه قرار دهیم؟ جهت رعایت اختصار فهرست ذیل را با هم مرور می کنیم:

1- اولین قاعده جهان شمول که در روایات متعددی مورد اشاره قرار گرفته است. این است که: آنچه را برای خود نمی پسندی برای دیگران نیز نپسند و با دیگران به گونه ای رفتار کن که مایلی با تو رفتار کنند. اگر مایلی در غیاب تو علیه تو و خانواده سخنی نگویند تو نیز علیه دیگران سخنی نگو. اگر انتظار احترام و محبت داری خود نیز چنین کن. اگر از دروغ و ریا و چاپلوسی، دنیاطلبی و خساست و بخل و خودبینی متنفری، این صفات را از خود دور کن.

دنیا، دنیای پژواک است هر چه بگویی به سوی خودت باز می گردد. در معاشرت و تعامل با دیگران با چه معیارها و قواعدی برخورد می کنی همانها به سوی خودت باز خواهد گشت.

قاعده کاشت، داشت، برداشت دقیقاً در معاشرت و ارتباطات اجتماعی مصداق دارد. علی (علیه السلام) فرمود: ارحم ترحم. مهر بورز تا مورد مهر و محبت قرار گیری. همانطور که یاری می کنی یاری می شوی. فراموش نکن خداوند وعده داده در برابر یک نیکی ده پاداش خواهد داد: من جاء بالحسنه فله عشر أمثلها- (انعام/ 160)

و در برخی روایات آمده است یک نیکی مثل یک دانه گندم است که یک خوشه گندم (دهها پاداش) بازخورد دارد.

اگرچه رویکرد عرفانی و قرآنی، انسان کمال جو و بافضیلت را به آنجا رهنمون می سازد که نیکی به دیگران نه برای صرف پاداش و فواید شخصی بلکه برای رضای حضرت حق و برای آنکه جانشین خدا می بایست به تأسی از خالقش بدون توقع پاداش نیکی کند.

2- دومین قاعده ای که در معاشرت می آموزیم و به فرزندانمان می آموزانیم این اصل مهم است که از رسول گرامی اسلام (ص) نقل شده است: مسلمان کسی است که مسلمانان دیگر از دست و زبانش در امان باشند.

اعضای خانواده مان، همسر، والدین، فرزندان، خویشان، همسایگان و شهروندان ما نباید از گفتار و رفتار ما برنجند.

امام رضا (علیه السلام) در روایتی فرمود: بهترین رسیدگی به خویشاوندان خودداری از اذیت و آزار آنان است.(بحار/ ج74/ ص88)

این حدیث به روشنی تاکید می کند که، پیش از انجام هر خدمت نسبت به اقوام، پرهیز از هر گفتار و کرداری است که ایشان را آزرده نماید.

در قرآن کریم نیز (در سوره حجرات/ آیه 11) به صراحت چنین آمده است: «ای کسانی که ایمان آورده اید مباد قومی، قوم دیگر را ریشخند کنند چه بسا آنها از اینها بهتر باشند ... همدیگر را به لقب های زشت نخوانید ... »

3- ما مسلمانان آغاز هر کار و عملکردی را با نام خدا توأم می سازم. مسافرت، معاشرت، سخنرانی، پوشیدن لباس و ... این یعنی آن عمل (گفتاری و غیرگفتاری) را به آدم الله مزیّن نموده و قدر و قیمت آنرا خدایی نموده ایم.

در معاشرت و مسافرت و دید و بازدیدها نیز که با نام و یاد خدا آغاز می کنیم نباید در حین و در انجام عملکردها، یاد و نام خدا فراموش شود. و معاشرت و مسافرت را آغشته به آلودگیهای غیرخدایی مثل غیبت، اسراف و مصرف بیهوده، هدر دادن عمر و اتلاف وقت و ایجاد مزاحمت برای دیگران و زیر پا نهادن حقوق شهروندان نمائیم.

در طول معاشرت از آغاز تا انجام با توجه به این دعای قرآنی: «رب ادخلنی مدخل صدق و اخرجنی نخرج صدق» (خدایا در هر کاری در وارد شدن و خارج شدن صداقت و بی ریایی و خدامحوری و نه خودمحوری را به من عطا فرما) را مرتب تداعی کنیم تا مبادا با نام خدا حرکت کنیم و در بین راه و یا در بازگشت از معاشرت با کوله باری از گناه و خطا توأم با ناراحتی ما استرس و خستگی بازگردیم.

جالب تر اینکه اگر معاشرت با آدم خدایی و نام خالق هستی نقش بگیرد هرگز به قهر و تلخی و تنش و جدایی ختم نمی شود. دوستی ها و معاشرت ماندگار و پایدار خواهد شد.اینجاست که علی (علیه السلام) فرمودند: الاخوان فی الله تعالی تدوم مووتهم لدوام سببها اخوان الدّنیا تنقطع مودتهم یسرعه انقطاع اسبابها. (غررالحکم/ ج2/ حدیث 1795)

دوستی و برادری اگر برای خدا باشد بادوام و پایدار خواهد شد چرا که سبب آن (خدا پایدار است و برادری (و دوستی) که برای دنیا باشد به زودی قطع خواهد شد چرا که اسباب آن دوستی موقت و ناپایدارند.

در معاشرت اگر در پی تأمین منافع و مطامع شخصی و خانوادگی باشیم و در واقع از خویشان و دوستان استفاده ابزاری کنیم تا به خواسته های خود برسیم، نباید انتظار جلب محبت و اعتماد و احترام دیگران را داشته باشیم. دیر یا زود معاشران و اطرافیان ما به امیال و اهداف ما پی برده، ما را تنها خواهند گذاشت. و بر اساس همان قاعده مهم طبیعی که هر چه بکاری درو می کنی بدیها و تلخی ها و تنهایی های آزاددهنده نصیبمان خواهد شد.

پس فراموش نکنیم که معاشرت را به مثابه عبادتی خدایی، خالصانه و برای رضای خدا و صله ارحام طراحی و مدیریت کنیم تا پایدار باشد و ماندگار.

4- در معاشرت نباید در پی رصد نمودن عیوب دیگران بود. این بیماری پایه های معاشرت و دوستی را سست و فرآیند ارتباطی را آزاددهنده و فرساینده خواهد نمود. بطوریکه هر دو سوی معاشرت در گردابی کشنده گرفتار خواهند شد. با عنایت به این مهم است که رسول گرامی اسلام می فرمایند: به عیوب دیگران نپردازید و دنبال عیوب دیگران نباشید که خداوند در پی عیب های شما خواهد بود و اگر خدا عیب های شما را افشاء کند رسوا خواهید شد.

امام باقر (علیه السلام) نیز تأکید فرموده اند: اگر بنده ای با دوست خود طرح برادری بیفکند و سپس در جستجوی خطاها و لغزشهای او برآید تا روزی آنها را به رُخش بکشد بیش از هر وقت دیگر به کفر نزدیک شده است؟

بنابراین اگر خواهان معاشرتی گوارا، سالم و سودمند هستید تمام تلاشتان را بکار بگیرید و  تنها بدنبال عیوب دیگران نباشید، بلکه وانمود کنید که بی اطلاعید. این مهم عوامل بسیاری از غیبت ها، حسادت ها، تنش ها و دعواهای خانوادگی و فامیلی و ناآرامی های روحی و روانی را از بین خواهد برد.

5- قهر کردن و قاطی شدن ممنوع- قهر و کینه از صفات شیطانی است. لذا در روایات و رویکرد دینی کسانی که با قهر فاصله گرفتن می خواهند نظرات و خواست های خود را بر دیگران تحمیل کنند مورد نکوهش واقع شده اند. البته در شرایطی خاص اگر راههای مسالمت آمیز، مشورت و دوستی و محبت برای حل مشکل و اختلاف جواب نداد می توان از قهر آن هم بشکل محدود استفاده کرد اما قهرهای طولانی موجب انجماد در روابط و بروز و گسترش آسیب های فراوان در فرآیند معاشرت خواهد شد.

قهر موجب رشد و گسترش رذایل و آفات اخلاقی بسیاری چون غیبت، تهمت، خیانت حتی قتل های خانوادگی و فامیلی می شود.

قطع رابطه، راه بین خانواده هایی که از هم فاصله گرفته اند را به راه متروکه مبدل ساخته و همچون راههای بیابانی زمینه های رشد خارها و بتّه های تیغ دار و برنده و پیدایی و تکثیر جانوران موذی و گزنده (مار و عقرب و ...) خواهد شد. روز به روز بر خسارتها و جراحت های روحی، روانی و صدامات مالی و حیثیتی افزوده خواهد شد.

گفته شد قهر و قطع رابطه نباشد. این یک روی سکه. روی دیگر سکه قاطی شدن و رفت و آمدها و روابط افراطی است. گاهی بعضی از افراد فامیل یا همسایه ها بقدری با هم و در هم می شوند که نسبت به همه امور و رموز شخصی و مخفی یکدیگر مطلع شده و حسادت ها و رقابت ها و دخالت های آزاردهنده موجبات اختلافات و دعواهای خانوادگی و گاهی روابط ناسالم و نامشروع بعضی از اعضای خانواده ها با یکدیگر می شود.

افراط و تفریط محصول افکار و رفتار افراد بی خرد و ضعیف النفس است. مأموریت شیطان چیزی نیست جز خارج نمودن انسان از اعتدال و کشانیدن وی به افراط یا تفریط در روایاتی از رسول گرامی اسلام چنین آمده است:

" با خویشان خود پیوند و دوستی کنید ولی همسایه آنان نشوید زیرا همسایگی با آنان کینه ها ایجاد می کند."

بنابر این معاشرت و دید و بازدیدها باید به گونه مدیریت شود که از دخالت ها و حسادت ها و حساسیت های مداخله گرانه (که اغلب به کینه و کدورت و گاهی به شکسته شدن حریم خصوصی خانواده ها منجر می شود) جلوگیری به عمل آید.

اصلی ترین عنصر مدیریت در معاشرت حفظ حریم خصوصی و رعایت اعتدال و تاکید بر این حدیث از علی (علیه السلام) است که فرمود: احب الاخوان علی قدرالتقول. به اندازه تقوای افراد با آنان برادری (معاشرت) کنید.

احمد رزاقی

 بخش اخلاق و عرفان اسلامی تبیان