ویژگی های نفس امّاره

در قرآن كریم نفس اماره به چه چیزی اطلاق شده است؟

پاسخ :

دانشمندان علم اخلاق، برای نفس سه مرحله قائلند كه آیات در این زمینه آیاتی هم وجود دارد:

1. نفس امّاره:

همان نفس سركش است كه انسان را به گناه فرمان می‌دهد و به هر سو می‌كشاند. لذا به او اماره گفته‌اند. در این مرحله عقل و ایمان آن قدرت را ندارد كه این نفس را رام سازد، بلكه در موارد زیادی تسلیم او می‌شود: «إِنَّ النَّفْسَ لأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلاَّ مَا رَحِمَ رَبِّیَ إِنَّ رَبِّی غَفُورٌ رَّحِیمٌ ؛[1] پس هرگز نفس خویش را تبرئه نمی‌كنم كه نفس بسیار به بدی ها امر می‌كند مگر آن چه كه پروردگارم رحم كند، پروردگارم غفور و رحیم است». این آیه اشاره دارد كه تمام بدیها از نفس سرکش است، لذا حضرت علی ـ علیه السلام ـ می فرماید: امیر المؤمنین فرموده‌اند: «نفس پیوسته خواهان نافرمانی و معصیت است».[2]

2. نفس لوامه:

این مرحله پس از تعلیم و تربیت و مجاهدت انسان به آن ارتقاء می‌یابد، در این مرحله ممكن است انسان بر اثر طغیان غرایز گاهی مرتكب خطاء شود، اما فوراً پشیمان می‌شود و به ملامت و سرزنش خویش می‌پردازد، و تصمیم بر جبران گناه می‌گیرد و توبه می‌كند، «لَا أُقْسِمُ بِیَوْمِ الْقِیَامَةِ أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ؛[3] سوگند به روز رستاخیز و سوگند به نفس سرزنش‌گر».

3. نفس مطمئنه:

این همان مرحله‌ای است كه انسان با آن به جایی می‌رسد كه غرایز سركش در برابر او رام می‌شوند، زیرا عقل و ایمان آن چنان قوی هستند كه غرایز نفسانی در برابر آن توانایی چندانی ندارد كه این همان مرحله آرامش و سكینه است. البته این مرحله و مقام ویژه پیامبران و پیشوایان و پیروان راستین آنها است.

«یَا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعِی إِلَى رَبِّكِ رَاضِیَةً مَّرْضِیَّةً فَادْخُلِی فِی عِبَادِی؛[4] تو ای روح آرام یافته، به سوی پروردگارت بازگرد در حالی كه هم تو از او خشنودی و هم او از تو خشنود است، پس در سلك بندگانم در آی و در بهشتم وارد شو.»[5]

ویژگی های نفس اماره:

1. مطیع هوی و هوس: شیطان عمل بدش را برای او زینت داده و بر قلب او پرده‌ای كشیده كه خیر و شر را تشخیص نمی‌دهد و همیشه مانند انسان های جاهل و نادان فكر می‌كند، «إِن یَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَمَا تَهْوَى الْأَنفُسُ ؛[6] آنان جز از گمان های بی‌اساس و از هوای نفس پیروی نمی‌كنند». گاهی آن چنان مطیع نفس اماره هستند كه عقل هیچ كاره می‌شود و تمام امور به دست هوی و هوس و نفس اماره است. لذا حضرت علی ـ علیه السلام ـ می‌فرماید:

«كم من عقل اسیرٌ تحت هوی امیر؛[7] پس بسیار عقل‌ها و خردها كه شهوات بر آن ها حكومت می‌كند».

گاهی اطاعت انسان از نفس اماره از این هم بالاتر می‌رود و تابع خواست های نفس افسار گسیخته می‌شود كه هوی و هوس او معبودش می‌شود. «أَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ ؛[8] آیا دیدی كسی را كه هوس های خود را خدای خود قرار داده است.»

2. كینه توزی و دشمنی: در جریان قتل هابیل به دست قابیل خداوند می‌فرماید: «فطوعت له نفسه قتل اخیه فقتله؛[9] نفس سركش كم كم او را به كشتن برادرش ترغیب كرد و (سرانجام) او را كشت».

3. تشبیه فرمان بر نفس به سگ: «... وَاتَّبَعَ هَوَاهُ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ الْكَلْبِ إِن تَحْمِلْ عَلَیْهِ یَلْهَثْ أَوْ تَتْرُكْهُ یَلْهَث ذَّلِكَ ...» ؛[10] او از هوای نفس پیروی نمود سرگذشت او همانند داستان سگ است كه اگر به آن حمله كنی زبان از دهان بیرون می‌آورد و اگر رهایش نمایی باز زبانش را خارج می‌سازد.»

اگر انسان دنبال هوی و هوس و نفس اماره برود و از خدا غفلت كند از اوج تكامل الهی سقوط می‌كند چنان که بلعم با عورا كه این آیه درباره او نازل شده است گرفتار هوای نفس شد و از آن مقام والا تنزل كرد به طوری كه خداوند او را به سگ تشبیه نموده است. او به جای این كه از علوم و دانش خویش برای رشد استفاده كند به پستی گرایید و بر اثر پیروی هوی و هوس مراحل سقوط را طی كرد خداوند هم او را به سگ تشبیه می‌كند كه اگر به او حمله كنی دهانش باز و زبانش بیرون است و اگر او را به حال خود و اگذاری باز چنین است، او بر اثر شدت هواپرستی یک حالت عطش نامحدود به خود گرفته كه همواره به دنبال دنیا پرستی می‌رود.[11]

مولانا هم نفس پلید و اماره را به سگ تشبیه می‌كند و می‌گوید: