نوبل ادبیات جنجال آفرید

شاعری ناشناس یا نویسنده‌ای برجسته؟ عنوان شدن نام توماس ترانسترومر به عنوان برنده نوبل ادبیات واکنش‌های متفاوتی را موجب شد و علاقه‌مندان را سردرگم کرده است.

واکنش صاحب‌نظران به برنده امسال نوبل ادبیات از شادی و شگفتی شروع شده و به خشم و ناراحتی رسید. شاید برای درک این مسئله بهتر است با خود توماس ترانسترومر آشنا شویم.

این شاعر از سال 1990 و از تجربه سکته نیمی از بدنش فلج شده و تقریا قدرت تکلم را از دست داده است. در جریان مصاحبه‌ای که پس از بردن جایزه نوبل با ترانسترومر صورت گرفت، همسرش مونیکا جای او پاسخ خبرنگاران را داد.

او گفت جناب شاعر از بردن جایزه شگفت‌زده است و بعدا انتشارات سوئدی بونیر به نقل از او گفت: «این موفقیت را با ماهی خوردن برای شام جشن می‌گیریم و باقی همه غافلگیری است.»

پل مولدون در نشریه نیویورکر برنده شدن ترانسترومر را «دلگرم‌کننده» خواند و گفت: «سوئدی‌ها باید افتخار کنند جایزه به مردی رسیده که برای ما در دیگر نقاط دنیا اهمیت بسیار دارد، او شاعری است که نشان می‌دهد شعر فقط سیاست نیست و می‌تواند دنیای درونی زندگی را و سادگی آن را توصیف کند.»

تخو کول در وبلاگ نیویورکر نوشت: «ترانسترومر یک پناهگاه است.»

او گفت اشعار ترانسترومر را «زمانی می‌خوانم که می‌خواهم به آنچه گفتنی نیست نزدیک شوم.»

زیگرید راسینگ در گرانتا هم از انتخاب ترانسترومر ابراز خوشحالی کرد و نوشت: «هیچ شاعری بهتر از ترانسترومر مرز بین اکنون، فردا و ابدیت را توصیف نکرده است.»

راسینگ او را «توصیف‌گر غم در دل نوستالژی» خواند و در ادامه نوشت: «هیچ شاعری بهتر از او نتوانسته رابطه انسان و دنیای طبیعی پیرامونش را توصیف کند. دریاهای سیاه و غم‌زده، مرغ‌های دریایی در حال فرود، درختان بید و سدر، توفان‌ها، ماه و ستارگان و حتی نمک و گرگ عناصر اصلی اشعار او هستند و نه پس‌زمینه شعرهایش. این‌ها دنیا هستند.»

پیتر انگلوند، دبیر دائمی بخش ادبیات آکادمی نوبل در سوئد امیدوار است ملیت شاعر امری غیرمهم تصور شود، چرا که ترانسترومر «بخشی از ادبیات جهان» است. این درحالی است که در چند سال گذشته آکادمی نوبل متهم به نادیده گرفتن آمریکایی‌ها، آسیایی‌ها و آفریقایی‌ها شده است.

از سوی دیگر، واشنگتن ‌پست که از اعلام نام برنده برافروخته شده، نوشت: «کی؟ هان؟» فیلیپ هنشر در تلگراف نیز نوشت: «زمان نشان داده است هر برنده سوئدی پدیده‌ای زودگذر و بدون جذابیت برای غیرسوئدی‌ها بوده است.»

تیم پارکس در نیویورک ریویو آو بوکس هم خیلی از این انتخاب راضی نیست و نوشت: «هجده (شانزده) داور سوئدی نشسته‌اند و کار یک سوئدی را خوانده‌اند، اما این گروه چطور می‌تواند درک درستی از دیگر سنت‌های ادبی داشته باشد.»

بسیاری از مخالفان نوشته‌اند با این‌که اشعار ترانسترومر به بیش از 50 زبان ترجمه شده‌اند، اما او شاعری ناشناس است و آکادمی گزینه‌های بهتری داشته است، اما این منتقدان فراموش کرده‌اند برنده شدن یک فرد ناشناس کمک می‌کند علاقه‌مندان به ادبیات با آثار نویسنده یا شاعری مهجورتر آشنا شوند و این خدمت بزرگی است.

مترجم اشعار برنده نوبل ادبیات امسال: ترانسترومر ، پدیدآورنده سبکی نو در ادبیات نوین سوئد است

سهراب رحیمی، مترجم ایرانی مقیم سوئد، در گفت‌وگویی، ترانسترومر را یکی از نخستین شاعرانی معرفی کرد که با کنار گذاشتن قافیه و وزن، نگاه تغزلی به شعر را از اشعارش دور کرد.

رحیمی درباره سبک و نوع نگاه او به جهان می‌گوید: موقع خوانش شعر ترانسترومر، ما با یک شاعر بسیار مدرن روبه‌رو هستیم. مهارت او نه تنها در نوع نوین نوشتار، بلکه در آزاد، رها و بدون وزن و قافیه بودن اشعارش است. مهمترین عنصر شعر ترانسترومر، نگاه خاص او به جهان، پدیده ها و اشیا است. این نگاه در خوانش اول، خیلی ساده می‌نماید، ولی در خواندن‌های بعدی، به لایه‌های معناییِ پنهانی می‌رسیم که در پشت تصاویر شاعر، خودش را مخفی کرده است. شاید با توجه به حرفه او که روانشناسی است، این نوع نگاه و این نوع نوشتن، خیلی دور از ذهن نباشد.

این مترجم در پاسخ به این سوال که تاثیر آقای ترانسترومر بر ادبیات سوئد و دیگر کشورها چقدر بوده پاسخ داد: ما نمی‌توانیم به درستی بگوییم ترانسترومر چه تاثیری بر شعر دیگران گذاشته است؛ مسلما شاعران از آنچه می‌خوانند تاثیر می‌گیرند اما تاثیر شعر ترانسترومر بر شعر سوئد بی‌شک بسیار زیاد بوده است. اکثر منتقدان سوئد درباره شعرهای او نوشته‌اند و بسیاری از شاعران اذعان کرده‌اند که با تاثیر از شعرهای او شروع به نوشتن کرده‌اند.

رحیمی در ادامه افزود: یادم هست زمانی که شیموس هینی جایزه نوبل گرفت در پاسخ به این سوال که بیشتر از کدام شاعر تاثیر گرفته‌ای پاسخ داد ترانسترومر. حتی درک والکوت نیز مدعی بود شعرهایش را با تاثیر از ترانسترومر سروده است در مجموع، شاعران یک نسل بر روی هم تاثیر می گذارند و ترانسترومر هم در این میان مستثنی نبوده است. با این حال، خاصیت فلسفی و تفکر برانگیز بودن شعرهای ترانسترومر، طوری است که خواننده را به شدت درگیر می‌کند.

کتاب‌های ترانسترومر تاکنون به بیش از شصت زبان دنیا ترجمه شده‌ و طرفداران خاص خود را داشته‌اند. رحیمی معتقد است در بیست سال اخیر، ترانسترومر در دنیای غرب، از معروف‌ترین شاعر بوده است. شاعری که در آسیا و آفریقا هم بسیار شناخته شده و کتاب‌های‌ وی به اکثر زبان‌های دنیا ترجمه شده‌اند.

رحیمی درباره میزان استقبال جهانی از اشعار وی افزود: تا آنجا که من می‌دانم فروش کتاب‌های ایشان در آمریکا، در مقایسه با فروش شعر به طور کلی، بسیار بالا بوده و یکی از دلایل مهم آن، مترجم کتاب بوده است. روبرت بلای که خودش از بزرگ‌ترین و سرشناس‌ترین شاعران آمریکا به شمار می‌رود، برگردان اشعار وی را برعهده گرفته و در این کار به میزان زیادی موفق بوده است.

تاکنون تنها مجموعه از اشعار ترانسترومر به زبان فارسی ترجمه شده‌است. «م ‍ جمع‌‌الجزائر رویا» گزیده‌ا‌ی از شعر‌های توماس ترانسترومر است که با ترجمه ‌م ‍ رت ‍ ض ‍ ی‌ ث ‍ قفیان‌ از سوی نشر «دیگر» روانه بازار کتاب ایران شده است.

ترجمه‌های دیگری از این شاعر در مطبوعات فارسی زبان به چاپ رسیده که ترجمه‌های سهراب رحیمی را هم شامل می‌شود.

رحیمی با اشاره به این‌که ترجمه آقای ثقفیان، بسیار خوب و خواندنی است گفت: به دلیل استفاده حداقل از بازی های زبانی، شعرهای ایشان، خیلی قابل ترجمه‌اند. البته برخی اصطلاحات هستند که مخصوص زبان سوئدی است و مسلما غیر قابل ترجمه اما تعداد آن اصطلاحات در شعر ایشان بسیار کم است و ما بیشتر با تصویرهای شعری سروکار داریم که ساده و مستقیم‌ و کاملا قابل ترجمه هستند.

رحیمی که هم‌اکنون به همراه  آزیتا قهرمان، در حال ترجمه یک مجموعه شعر از ترانستومر به زبان فارسی است، درباره میزان استقبال از ترجمه اشعار برنده جایزه نوبل ادبیات سال 2011، به زبان فارسی گفت: فکر می کنم، یعنی امیدوارم و دعا می‌کنم، ترجمه اشعار این شاعر سوئدی در ایران با استقبال بالایی همراه شود. این هم برای شعر خوب است، هم برای خوانندگان شعر و هم برای ناشران شعر که تشویق شوند بیشتر شعر منتشر کنند. از سوی دیگر، جایزه امسال و ترجمه شعرهای برتر جهان، باعث امیدواری شاعران است تا بیشتر و بیشتر به نوشتن ادامه دهند. از طرفی فکر می‌کنم در زمانه‌ای که شعر، روزبه‌روز مخاطبان کمتری پیدا می‌کند، مطرح شدن شعر و چاپ نوشته‌های شاعران، می‌تواند بخشی از بحران هویتی، بحران فردی و حتی اجتماعی جوامع امروزی را کمتر کند. این آرزو بر شاعران و علاقمندان شعر، عیب نیست.