خانواده و روابطِ همسران از دیدگاه حضرت امام رضا(ع) / بخش دوم

محکم‏ترین و برترین برنامه برای جلوگیری از گناه و صیانت جامعه و نجات دادن نسل جوان از سقوط در باتلاق منکرات، ابتذال و فحشاء، ازدواج می‏باشد. براین اساس در مرحله اوّل بر والدین، اقوام و نهادهای ذیربط واجب است که نسبت به ایجاد مقدمات این سنت الهی و حرکت پسندیده اقدام کنند و با دستان خویش با ساده‏ترین روش زمینه پیمانی پاک را فراهم آورند. در مرحله بعد بر پسران و دختران است که بنای زندگی و سعادتمندانه‏ای را به دور از تکلّفات و با اجتناب از شرایط سخت برپا نمایند. البته این موضوع با مقدماتی انجام می‏پذیرد.

پرداخت مهریه

خانواده عروس و داماد بنا بر عُرف جامعه و سنت‏های محلی و رعایت موازین شرعی و ارزشی باید در حدی بدور از افراط وتفریط در مسئله مهر و صداق توافق کنند. البته امساک از رسانیدن صداق به صاحب آن حرام و گناه است.

رسول اکرم (ص) فرموده‏اند:مهریه زن باید به او مسترد گردد و کسی که از پرداخت آن امتناع نماید، به اندازه ی حقّ زن، در روز قیامت از حسنات او بر می‏دارند و در پرونده‏ی همسرش قرار می‏دهند و چون کار نیکی به اندازه‏ی ترمیم حقوق زن باقی نماند به گناه پیمان شکنی او را به سوی آتش می‏برند زیرا هر عهد و پیمانی مسؤولیت دارد،

هشتمین فروغ امامت در این باره می‏فرمایند:

حضرت رضا (ع) از پدران بزرگوارش از رسول خدا(ص) روایت کرده‏اند خداوند متعال هر گناهی را مورد آمرزش قرار می‏دهد مگر گناه انکار مهر زن یا غصب دستمزد اجیر یا فروش انسان آزاد.»

البته از جانب پیامبر و عترت او خطاب به زنان با کرامت توصیه شده است: اگر زمینه مناسبی در خصوص بخشیدن مهر خود به شوهر مشاهده کنند از این خصلت عالی که بیانگر جود و کرم و نشانه سخاوت و بزرگواری است چشم پوشی نکنند.

نظافت و آراستگی

در منابع اسلامی آمده است خداوند زیبا آفرین جمال و زیبایی را دوست دارد و می‏خواهد آثار این نعمت را در بندگان خود ببیند و چون بانوان مظهر این صفت هستند زینت برایشان زیبنده‏تر است.

البته در مسایل خانواده دستورات برای نظافت و آراستگی ظاهر و ایجاد جذبه، متقابل است و این فکر که مرد نیازی به زینت ظاهر و رعایت نظافت ندارد، مورد قبول نمی‏باشد

چنانچه حضرت امام رضا(ع) می‏فرمایند:

چه بسا که بی توجهی مرد به آراستگی ظاهر سبب گردد که زن از پاکدامنی فاصله بگیرد (و این فضیلت عفت را از دست بدهد)

حضرت امام رضا (ع) تأکید فرموده‏اند:

با توجه به این روایت زن و شوهر باید طهارت و پاکیزگی در بدن، لباس و حتی منزل و لوازم آن را مورد مراعات قرار دهند و در این زمینه مرد باید به همسرش کمک کند و بر زن هم لازم است با رعایت نظافت در امور خانه و آراستگی ظاهر موجبات خشنودی پروردگار و شادمانی همسر خود را فراهم کند تا از این راه سلامت روحی و روانی خانواده تأمین گردد آنان باید به این معنا توجه داشته باشند که گام نهادن در این قلمرو با ثواب توأم است و نوعی عبادت به حساب می‏آید.

حضرت امام رضا(ع) از پدران بزرگوار خود روایت نموده‏اند:

«زنان بنی اسرائیل از عفت و پاکی دست برداشتند و این مسئله هیچ سببی نداشت جز آن که شوهران آنان، خود را نمی‏آراستند. سپس آن حضرت افزودند:

انّها تشتهی منک مثل الّذی تشتهی منها؛(13) (زن هم از مرد همان انتظاری را دارد که مرد از او دارد) از آن سوی زن مجاز نمی‏باشد برای غیر شوهر آرایش کند. رسول اکرم (ص) از این که زن در خارج خانه لباس جذّاب بپوشد به صورتی که نظر دیگران را به سوی خود جلب نماید، نهی فرموده و از این که زیور با خود بردارد منع کرده‏اند.

امنیت روانی و اطمینان قلبی

وقتی آرایش و پیرایش برای یکدیگر صورت گیرد علاوه بر ایجاد روابط پسندیده ی اخلاقی و روانی و ازدیاد عواطف قلبی موجبات اطمینان زوجین نسبت به هم را پدید می‏آورد و این که هر دو به این باور برسند که تمامی علاقه و ارادت خویش را در راه رضایت هم بکار گیرند.

اینجاست که نه زن به مردی غیر از شوی خویش نظر خواهد داشت و نه مردی نسبت به زن دیگری اندیشه می‏نماید و امنیتی که از این رفتار متقابل بدست می‏آید همه ی ابعاد زندگی زن و مرد را تحت پوشش قرار می‏دهد و هر گونه بدبینی و بی اطمینانی در روابط خانوادگی را محو می‏کند و بدین گونه پایه‏های نظام خانواده بر اساس حُسن روابط و سلامت روحی استوار خواهد شد و

این همان است که قرآن می‏فرماید:

یعنی در واقع هر کدام حافظ امنیت دیگر و مایه ی زینت و افتخار همسر می‏گردد.»

کلینی در فروع کافی این حدیث را از امام رضا(ع) نقل می‏کند:

 یعنی از حضرت رضا روایت شده که ایشان فرمودند:هیچ فایده‏ای به کسی نمی‏رسد بهتر از این که برایش بانویی باشد که نگاه کردن به او و مصاحبت با او موجب شادمانی همسر باشد و در غیاب شوهر امانت دار و حافظ حریم خویش و خانواده و اموال شوهر است.

از آن جهت که مسؤولیت امنیت روانی خانواده برعهده زن است و کلیدهای عاطفه و رموز ایجاد روابط قلبی بدست اوست از این جهت اسلام از زن انتظاری متناسب با این جایگاهش دارد و در واقع چون سعادت و شقاوت خانواده به بانوی خانه وابسته است

در روایات ائمه هدی بالاترین زینت و نهایت سعادت برای مرد، برخورداری از همسری شایسته، معرفی شده است.

جایگاه خانواده

خانواده هسته ی نخستین تشکیل ساختمان جامعه به شمار می‏رود و عواملی چون عشق و محبت و عاطفه را در وجود انسان‏ها ریشه دار می‏نماید.

با رعایت موازین ارزشی اسلامی زندگی خانوادگی شکوفا می‏گردد و آیین اسلام حقوقی برای اعضای آن بوجود می‏آورد که با مراعات و اجرای آن، صفا و صمیمیت چون چشمه‏ای جوشان در خانواده جاری می‏گردد.

در حضور مناسبات اخلاقی و روابط بین اعضای خانواده حضرت امام رضا(ع) یک اصل کلّی، جالب و دارای پیامی روان شناختی را مطرح می‏فرمایند:

یعنی برخورد خود را با افراد کوچک و بزرگ زیبا و نیکو گردان»

که این اصل در حُسن معاشرت و بهبودی آن تأثیری فراوان دارد، این سخن می‏تواند برگرفته از فرمایش رسول اکرم (ص) باشد که می‏فرمایند:

بهترین شما کسی است که برای اهل خانه‏اش نیکو باشد و من نیکوترین شما برای خانواده‏ام هستم.

مرد خانه حقّ ندارد به هر دلیلی ارتباط با همسر خویش را بیش از چهار ماه ترک نماید فکر این که زن به ترک آن راضی باشد یا اینکه برای مرد مسافرت واجبی و لازمی چون حج و کسب معاش پیش آید، این که چنین آمیزشی حاوی خسرانی غیر قابل جبران باشد.

گروهی به محضر حضرت امام رضا(ع) آمدند و عرض کردند: ای پسر رسول خدا(ص) مردی زنی جوان دارد و چون مصیبتی متوجه‏اش گردیده، مدت چند ماه و بلکه یک سال است که ارتباط با همسر خویش را ترک کرده است البته این کار به دلیل اذیت، آزار و انتقام نبوده بلکه به علت اندوه و افسردگی خاطر از این معاشرت اجتناب کرده است. آیا با این عمل عصیان و ترک گناهی مرتکب شده است. امام فرمودند: بلی، ترک این ارتباط بیش از چهار ماه گناه دارد.

ابراز محبت و ایجاد مودت

اصل محبت را خداوند در قلب زن و شوهر قرار می‏دهد و بر آنان است که این نعمت باطنی و حالت قلبی را که موجب آرامش زندگی و صفا و پاکی است بوسیله جانبداری از هم، گذشت و فداکاری، خوش اخلاقی، توقع در اندازه و ظرفیت لازم، حفظ شئون و شخصیت طرفین و اجتناب از بگو مگوهای بیهوده حفظ کنند و از عواملی که به محبت و عاطفه خلل وارد می‏نماید بپرهیزند، زیرا تبدیل این عاطفه و شوق به کینه و نفرت و بغض در صورتی که ملاک شرعی و عقلی در کار نباشد مبدل نمودن نعمت به نقمت و بلاست و خود نوعی ناسپاسی به شمار می‏آید.

البته به فرمایش حضرت امام رضا(ع) دل‏ها را رغبت و نفرت و نشاط و سستی می‏باشد، هنگامی که دل میل و اقبال می‏کند بینش و ادراک دارد و زمانی که بی میل است افسرده و ناتوان می‏باشد از این روی هنگامی که درون با نشاط توأم می‏باشد باید دل‏ها را بکار گرفت و زمانی که حالت سستی و رخوت دارد باید آن را رها کرد تا توان و آرامش خود را بازیابد.

زن و شوهر در روابط عاطفی با یکدیگر باید این بیان گُهربار امام رضا(ع) را در نظر گیرند که می‏فرمایند:

اگر مؤمنی خشمگین شود عصبانیت، وی را از طریق حق بیرون نمی‏برد و اگر شادمانی یابد این خرسندی وی را دچار باطل نمی‏سازد و چون به اقتداری می‏رسد بیشتر از آنچه حق دارد، نمی‏گیرد.

 حضرت امام رضا(ع) در سیره ی عملی خویش در جهت تقویت عواطف و تکریم شخصیت حاضران در خانه و در جمع معاشرین این گونه بودند.

ابراهیم بن عباس می‏گوید: هرگز شخصیتی برتر از امام رضا(ع) ندیدم، هرگز پای خویش را در مقابل همنشین خویش دراز نمی‏نمود و پیش از او تکیه نمی‏داد. به خدمتگزاران دشنام نمی‏گفت، صدایش به خنده بلند نمی‏شد و همواره با غلامان و زیردستان خود کنار سفره ی غذا می‏نشست.

حضرت امام رضا(ع) اعتقاد داشتند: اگر نسبت به کسی محبتی دارید آن را آشکار کنید زیرا اظهار دوستی نیمی از خردمندی به شمار می‏آید بنابراین زن و شوهر باید عواطف خود را در خصوص یکدیگر علنی سازند و در این مورد از خجالت و شرمساری پرهیز کنند.

 یکی از اموری که بر رونق و صفای خانه می‏افزاید تلاوت قرآن می‏باشد.

حضرت علی بن موسی الرضا(ع) فرموده‏اند: در خانه هایتان برنامه‏ای برای تلاوت قرآن کریم ترتیب دهید به درستی هرگاه در منزلی قرآن خوانده شود امور اهلش سهل و آسان می‏گردد و خیر و برکتش بسیارشده و در غیر این صورت اهل خانه در تنگنای فکری و روانی و اقتصادی قرار می‏گیرند.

بر این اساس عوامل معنوی و روی آوردن به سنت‏های مذهبی می‏تواند روابط عاطفی و فضای روان شناختی خانواده را تحت تأثیر قرار دهد. در مواقعی حتی ابراز عواطف هم برقرار است ولی گویا احساس آرامش از خانه رخت بربسته است و این بدان دلیل می‏باشد که اهل خانه از ذکر خداوند اعراض نموده‏اند چرا که قرآن می‏فرماید: