برنامه ریزی طلبگی
اهمیت برنامه ریزی و یا به تعبیر دیگر ضرر نبود و فدان آن زمانی خود را نشان می دهد که بعد از گذشت چند سال متوجه افت تحصیلی و یا آشفتگی در یادگیری علوم می شویم.
اگر پشتوانه هر حرکتی یک برنامه ریزی دقیق و منسجم باشد، نتیجه گیری بسیار مهم تر و مطلوب تر خواهد بود. در عین حال برخی هم به این مساله و اهمیت آن توجه دارند اما با شیوه ها و چگونگی برنامه ریزی آشنایی ندارند.
اصولا برنامه ریزی طلبگی به چه سبک و سیاقی درست است. و چگونه باید برنامه ریخت؟ برای توضیح این مساله ما با دو رویکرد مواجه خواهیم بود که باید آن را مورد بررسی قرار دهیم. یکی برنامه ریزی کلان و بلند مدت و دیگری برنامه کوتاه مدت.
با بهرهگیری از آموزههای پیشین اینک میتوانیم به طراحی برنامة زندگی طلبه بپردازیم.
فعالیتهای هر انسان به دو بخش تقسیم میشود:
فعالیتهای شخصی و فعالیتهای صنفی.
«فعالیتهای شخصی» مجموعه کارهایی است که همة افراد به مقتضای انسان بودن موظف به انجام آن هستند و عنوان و صنف اجتماعی در آن تأثیری ندارد؛ عبادت، ورزش، بهداشت، رسیدگی به امور خانواده و خویشاوندان، امر به معروف و نهی از منکر، و ارتباط اجتماعی از این دسته هستند. بر عهده گرفتن بخشی از نیازهای جامعه و خدمت در یک صنف اجتماعی نیز وظیفه شخصی هر انسانی است.
پس از حضور در یک صنف خاص و پذیرش یک عنوان اجتماعی مسئولیتهای تازهای بر دوش انسان قرار می‌گیرد که برای انجام آن ـ در قبال بهرهمندی از خدمات دیگران ـ حدود 8 تا 10 ساعت در شبانهروز باید وقت گذاشت.
این مجموعه فعالیتها، «فعالیتهای صنفی» نام دارد. آنچه در تعطیلات رسمی کشور تعطیل میگردد، همین فعالیتهای صنفی است، و فعالیتهای شخصی تعطیلبردار نیست.
یک پزشک، هر روز ـ به جز روزهای تعطیل ـ 8 تا 10 ساعت، موظف است در مطب یا بیمارستان به ارائة خدمات درمانی بپردازد. یک راننده تاکسی، هر روز 8 تا 10 ساعت، درون اتومبیل بخشی از نیازهای جامعه را برآورده میسازد. کارمند، کارگر، معلم، کاسب و رئیس جمهور نیز.. .
طلبه هم به مقتضای قرارگرفتن در یک صنف اجتماعی موظف است در هر روز ـ به جز روزهای تعطیل رسمی‌ـ 8 تا 10 ساعت فعالیت طلبگی داشته باشد. در این قسمت، به بررسی فعالیتهای صنفی حوزویان میپردازیم.
صفحات زندگی حوزویان
دوران زندگی یک حوزوی دو فراز مهم و دو صفحه دیگرگو ن دارد.
1ـ دوره رشد و تحصیل
2ـ دوره بازدهی و ثمربخشی
در فراز اول هویت اصلی شخص، هویت «تحصیل» است. طلبه در این دوره، به بالابردن ظرفیت علمی و دیگر توانمندیهای خود میپردازد و قابلیتهای خود را فعال میکند. عمدة فعالیتهایش ناظر به «خود» اوست و به هدف اعتلای سطح کمال «خودش» صورت می‌گیرد. عنوان «طلبه» به معنای طالب و پژوهنده کمال، گویای وجهة غالب و رنگ اصلی هویت او در همین دوره است.
در فراز دوم، او بیشتر به «استفاده» از این توانمندیها و ارائة خدمات، به «جامعه» میپردازد. شخصیت اصلی او بیشتر درخدمت رفع نیازهای دینی، معنوی و علمی جامعه قرار می‌گیرد و از او انتظار ثمردهی میرود. در دورة اول، طلبه «متعلّم علی سبیل النجاه» است و در دورة دوم به «عالم ربّانی» تغییر هویت داده است.
اگر کل زندگی طلبه را پس از آغاز فعالیت حوزوی 60 سال فرض کنیم، این 60 سال در تقسیم اولیه به یک دورة 20 ساله و یک دورة 40 ساله تقسیم میشود که رسالتهای اجتماعی حوزه و کارآمدی طلبه عمدتا مربوط به دورة دوم است.[1]
نکتة بسیار مهم این که انتقال یک فرد از دوره اول به دوره دوم به صورتِ دفعی رخ نمیدهد. این دو دوره مرز ظریفِ خطی ندارند که گامنهادن به دورة دوم تنها در «یک لحظه» رخ دهد.
بلکه این انتقال به صورتی تدریجی، آرام آرام و طی زمانی طولانی صورت می‌گیرد. بنابراین مرز میان این دو دوره، طیفی است نه خطی. طلبه هر سال که پیشتر میرود، غلظت فعالیتهای فرهنگی و خدمات اجتماعی در برنامة کاری او افزایش مییابد و از درجة حضور فعالیتهای تحصیلی در برنامة او اندک اندک کاسته میشود.
البته تحصیل علم هرگز از برنامة کاری طلبه حذف نمیشود. طلبه و بلکه هر انسانی موظف است از گهواره تا گور در جستجوی دانش باشد. اما میزان پرداختن به وظیفة دائمی دانشجویی در ادوار مختلف سنی متفاوت است.
از آنجا که مخاطب این قلم، نخستین صفحة دفتر زندگی حوزوی را گشوده و در آغاز راه قرار دارد، شایسته است که بحث را به دورة رشد و تحصیل، اختصاص دهیم.
دورة رشد و تحصیل
طلبه در دوران رشد و تحصیل قرار دارد.[2]یعنی هویت طلبه در این دوره، هویت تحصیلی است و فعالیت صنفی‌ای که بر عهده دارد «تحصیل» است. مراد از تحصیل در این عبارت فقط تحصیل رسمی حوزوی نیست.
بلکه کسب هر گونه کمال و توانمندی از قبیل توان پژوهش، سخنوری، ارتباط اجتماعی، مدیریت و.. . جزء فرایند تحصیل است.
گرچه درصد اهمیت و ضریب اعتبار این موارد تفاوت فراوان دارد. بر این اساس، عمدة نیرو و وقت طلبه در طول سال باید در تحصیل و بالابردن توانمندیهای شخصی هزینه شود.
«متنِ» برنامة طلبه به تحصیل و جمعآوری اختصاص دارد و «پیرامونِ» آن به ثمر بخشی، ارائه و بازدهی. برهم خوردن نسبت متن و حاشیه، خلاف مقتضای طلبگی و مغایر با وظیفة اصلی اوست. آنچه قطعی است اهمیت مضاعف متن نسبت به حاشیه است.
یعنی حاشیه، از متن بیشتر نیست، مساوی آن هم نیست. بلکه از آن ـ به اندازهای قابل توجه ـ کوچکتر است. با حفظ این اندازة کلی، تثبیت نهایی ابعاد متن و حاشیه بسته به سلیقة افراد، متفاوت است.
برای آنکه منظور بحث روشنتر انتقال یابد کمی به زبان اعداد و ارقام سخن گوییم. نسبت متن و حاشیه تقریباً نسبت 4 به 1 است. یعنی
از آنجا که طلبه در سال‌های نخست، توانایی درخوری برای فعالیتهای جانبی ندارد، طبعاً این نسبتها تغییر میکند (مثلاً یک دَهُم و نُه دهم) . اما بر فرضِ آمادگی کامل طلبه، برای انواع خدمات فرهنگی و احساس موفقیت او در انجام فعالیتهای اجتماعی، هویت صنفی او بیش از این یک پنجم به او اجازة حاشیهپردازی نمیدهد. تحصیل دانش دین که زیربنای مفید برنامة طلبه به شمار میرود، نباید در کنار امور متفرقه ـ که به منزلة حیاط و فضای سبز ساختمان 8برنامه اوست ـ به قدری محدود شود که هنجار عمومی برنامه برهم خورد.
این یک پنجمِ کل زمینه، به صورتهای مختلف قابل توزیع بر زمان است. مثلاً دو ماه و نیم از سال، یک روز در هفته یا 2 ساعت در روز، این یک پنجم را پوشش میدهد.[3]
فعالیت شخصی: 14 ساعت.
فعالیت صنفی: 10 ساعت.
فعالیت تحصیلی: چهار پنجم از زمان فعالیت صنفی مثلا 8 ساعت در روز یا 5 روز در هفته یا نه ماه و نیم از سال.
فعالیت فرهنگی: یک پنجم از زمان فعالیت صنفی مثلا 2 ساعت در روز یا 1 روز در هفته یا دو ماه و نیم از سال.
تحصیل حوزوی: چهار پنجم از زمان فعالیت تحصیلی.
تحصیل سایر امور: یک پنجم از زمان فعالیت تحصیلی.
بر خلاف تصور اولیه، آنچه از این پس خواهد آمد هدف اصلی تدوین این دفتر نیست. پیام مهم این دفتر در مباحث پیشین، به صورت کلی ارائه شده است.
اکنون طلبه، با ضرب آموزههای دو فصل گذشته در هم ـ به تناسب روحیه و استعداد خویش ـ میتواند برای فعالیتهای خود، برنامهای تنظیم نماید.
اما از آن جا که «ارائة مصداق»، در فهم عمیق قانون کلی سودمند است، نمونهای از برنامه، عرضه خواهد شد تا تسلط کاملتری بر فرایند برنامهریزی حاصل شود.
«مشاهدة دقیقِ» این برنامه در «جذبِ» قواعد کلی گذشته بسیار تأثیر دارد. این مجموعه، مخاطب خویش را ماشین بیفکر وارادهای که تنها منتظر ارائة برنامة عملی برای اجرا باشد نمیبیند. مخاطب این دفتر باید در نهایت، به طور مستقل برای خود برنامهریزی کند و آن را در زندگی خویش به کار گیرد. آنچه در این فصل میآید دستورالعمل الزامی و طرح نهایی برای انواع استعدادها و روحیه‌ها نیست؛ بلکه طرحی پیشنهادی است برای متوسط طلاب که تلاش شده در آن مجموعة نیازهای یک طلبه متوسط درنظر گرفته و برای رفع آن تدبیری اندیشیده شود.
در برنامة آموزشی مراکز علمی (مدارس، دانشگاه‌ها، حوزهها و.. . ) مراعات حال استعدادهای متوسط و تودة مخاطبین میشود.
همیشه عدهای پایینتر و گروهی فراتر از سطح برنامههای آموزشی، گلایه از سنگینی یا سبکی آن برنامه دارند. اما اگر برنامة تهیه شده با وضعیت اکثر فراگیران و عمدة مخاطبان تناسب داشته باشد موفق است.
برنامهای که اینک درصدد ارائة آن هستیم، برنامهای برای تود، طلبههای مستعد و انگیزهمند، با توان متوسط است و در آن «اکثریت غالب» درنظر گرفته شده است.
طبعاً دیگران با بهکارگیری فرمولها و قواعدی که در برنامهریزی فراگرفتهاند، جایگاه خود را خواهند یافت و برنامهای متناسب با امکان و توان و استعداد خود برای خود ترسیم خواهند نمود.
لازم به یادآوری است که در این برنامه، زمانی برای کارهای عقبمانده پیشبینی نشده است؛ زیرا اولاً عقبماندگیها ناشی از ضعف در «برنامهریزی» یا ضعف در «عمل به برنامه» است که باید این عامل از بین برود.
ثانیاً پیشبینی چنین زمانی توجیه مناسبی برای تلاش نکردن در وقتِ انجامِ عمل و عقبانداختن برنامه است.
کسی که «فردا» برای جبران، زمانی در اختیار دارد، «امروز» وظایف خود را انجام نمیدهد و مبتلا به تسویف میشود.
ثالثاً عقبافتادگی از برنامه، باید استثنا باشد. برنامه، تنظیم اصل و قاعدة زندگی است، نه استثنای آن.
پی نوشتها :
[1]. 20 سال تحصیل پرثمر برای طلاب مستعد و باانگیزه مطلوب است و در توان همهكس نیست. منطق این تقسیمبندی در مباحث آینده خواهد آمد.
[2]. پس از گذر از دورة طلبگی و انتقال به دورة ثمربخشی، هویت جدیدی برای طلبه تعریف میشود كه با توجه به آن، برنامة كاری دیگری برای او تنظیم خواهد شد.
[3]. پس از اتمام دورة تحصیل، این نسبتها عكس میشود. یعنی فعالیت تحصیلی یک پنجم و ثمردهی، چهار پنجم خواهد شد. به بیان دیگر دانش‌آموزی و مهارت افزایی تا پایان عمر تعطیل نباید بشود. اما این وظیفه برای طلبه تمام هویت اوست و برای روحانی در دورة ثمردهی تنها در حاشیه کارهای او قرار می‌گیرد.
منبع:
پایگاه راه و رسم طلبگی
تهیه و فرآوری: محمد حسین امین گروه حوزه علمیه تبیان
