تبیان، دستیار زندگی
زه گلستان (قسمت اول) مجموعه کاخ گلستان ، یادگاری به جای مانده از ارگ تاریخی تهران است ، این بنا روزگاری همانند نگینی در میان این ارگ می درخشید. بنیاد ارگ تاریخی تهران به دوره صفویه و زمان شاه طهماسب اول بازمی گردد...
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

کاخ موزه گلستان

(قسمت اول)

مجموعه کاخ گلستان ، یادگاری به جای مانده از ارگ تاریخی تهران است ، این بنا روزگاری همانند نگینی در میان این ارگ می درخشید.

بنیاد ارگ تاریخی تهران به دوره صفویه و زمان شاه طهماسب اول بازمی گردد . این ارگ در دوره کریم خان زند بازسازی شده و در دوره قاجار به محل دربار و سکونت سلاطین قاجار اختصاص یافته است ؛ گفتنی است که ناصرالدین شاه در دوران حیات خود تغییرات بسیاری در مجموعه گلستان ایجاد کرده است .

در بیش از یک سوم فضای ارگ ، دارالحکومه و محل سکونت شاه قرار داشت . این منزلگاه همانند خانه های سنتی ایران دارای دو بخش بیرونی و اندرونی بود . بخش بیرونی شامل دو قسمت یعنی حیاط دارالحکومه یا دیوانخانه و دیگری باغ مربع شکلی به نام باغ گلستان بود که این دو حیاط را بناهایی از یکدیگر جدا می ساخت . این بنا در دوران پهلوی تخریب گردید و در حال حاضر اثری از آن بر جا نمانده است .

در شرق دارالحکومه و شمال باغ گلستان فضای اندرونی قرارداشت؛ حیاط بزرگی بود که اقامتگاه زنان شاه و عمارت خوابگاه شاهی در میان آن ساخته شده بود و در واقع حرمسرا را تشکیل می داد .

این مجموعه در دوره پهلوی تخریب شده و بجای آن ساختمان فعلی وزارت امور اقتصادی و دارایی ساخته شده است .

حیاط تخت مرمر یا دارالحکومه ، مقر بر تخت نشستن شاه و برگزاری بار عام و محل حکومت بود . در حالیکه فضای باغ گلستان بخش اندرونی دربار شاهی بود و به ملاقات های خصوصی مراسم خانوادگی اختصاص داشت.


ایروان تخت مرمر

روح ظریف هنرمند ایرانی با استعانت از هنرهای معماری ، نقاشی ، سنگتراشی ، کاشی کاری ، گچبری ، آئینه کاری ، خاتم سازی ، منبت کاری و مشبک سازی ، در وسط کاخهای سلطنتی قدیم و مجموعه دلپسند ، ترکیبی بدیع و بنائی زیبا بوجود آورده که شاید کمتر بتوان نظیرآن را در جای دیگر یافت.

ایوان یا تخت جایگاهی است که مراسم سلام و بار عام طبقات مختلف مردم در مقابل آن برگزار می شده است .

به نظرمی رسد عمر بعضی از قسمت های تخت مرمر که از بناهای دوره زندیه می باشد ، از سایر بناهای موجود در کاخ گلستان بیشتر است .

در سال 1221 ه . ق فتحعلی شاه به حجاران و سنگتراشان معروف اصفهانی امر کرد تا از سنگ مرمر زرد یزد ، تختی بسازند تا همیشه در وسط ایوان نصب و مستقر گردد. این تخت از 65 قطعه مرمر بزرگ و کوچک تشکیل یافته و میرزا بابای شیرازی نقاشباشی آن را طراحی کرده ، سرپرستی حجاری نیز به عهده استاد محمد ابراهیم اصفهانی بوده است .

معماری و تزئینات این ایوان در دوره فتحعلی شاه و ناصرالدین شاه تغییرات زیادی کرده تا به شکل امروزی درآمده است .

این ایوان در دوره قاجار محل به تخت نشستن پادشاهان ، برگزاری مراسم و اعیاد رسمی بود. آخرین مراسم رسمی که در این ایوان برگزار شده ، تاجگذاری رضاخان در سال 1304 بوده است.


خلوت کریمخانی

گوشه شمال غربی محوطه گلستان ، دیوار به دیوار تالار سلام ؛ بنایی سر پوشیده و ستوندار بصورت ایوان سه دهنه ای وجود دارد که در مرکز آن حوض جوشی ساخته شده و پیشتر از این آب قنات شاه از میانه حوض می جوشیده است . این قسمت از کاخ گلستان که جلو خان یا خلوت کریمخانی نامیده می شود – چنانچه از نامش پیداست – از بناهای دوره کریمخان زند است و قسمتی از خلوتخانه وی به شمار می آمده است .

این بنا ظاهراً در سال 1173 ه . ق احداث گردیده و در زمان ناصرالدین شاه ، که بنای جدید تالار سلام ساخته شده وجود داشته، ولی قسمت اعظم آن تخریب گردیده و امروز تنها بخشی از آن باقی مانده است .

قبلا در میانه این بنا حوضی کوچک وجود داشته که آب قنات شاهی از آب نمای این حوض بیرون می آمده و در باغ خالی می شده . این بنا، خلوت کریمخانی نام دارد و در گذشته بخشی از اندرونی خانه وی به شمار می رفته است .

در این محل نیز یک تخت مرمرین قرار دارد که بسیار کوچک تر و ساده تر از تخت مرمراصلی است معروف است ؛ ناصرالدین شاه این گوشه کاخ گلستان را بسیار دوست داشته و اغلب در این محل خلوت می کرده و قلیان می کشیده است . ضمن آنکه سنگ قبر ناصرالدین شاه بعد از جابه جایی های فراوان سرانجام در همین محل نگاهداری می شود .


نگارخانه

نگارخانه محل ارائه گنجینه نفیس تابلوهای نقاشی هنرمندان دوره قاجار است و در آن سیر تحول نقاشی در ایران و آثار هنرمندان مشهور آن زمان به معرض نمایش گذاشته شده است.

از نقاشان مشهوری که آثار آنان در نگارخانه به نمایش درآمده ، می توان به محمودخان صبا، مهر علی ، کمال الملک ، اسماعیل جلایر ، ابوالحسن ثانی یا صنیع الملک و محمد حسن افشار اشاره نمود.

ناصرالدین شاه که بسیار تحت تاثیر طرح به نمایش گذاشتن اشیاء قیمتی در موزه ها قرار گرفته بود، بعد از سفر دوم خود به اروپا که حدود سالهای 1290 صورت گرفت موزه ای برای نمایش دادن اشیاء قیمتی دربار ترتیب داد که در میان آنها مقدار قابل توجهی تابلوی نقاشی بود.

بیشتر اشیایی که ناصرالدین شاه در موزه های خود به نمایش گذاشته اکنون در سراسر موزه های تهران پراکنده است. اما بسیاری از نقاشی های دربار قاجار، در کاخ گلستان نگاهداری می شود.

این مجموعه در نگارخانه کاخ گلستان به نمایش درآمده است . مجموعه حوض خانه به دو بخش تقسیم شده : بخشی که در قسمت جنوبی نگاهداری می شود متعلق به نقاشان متقدم دوره قاجار مانند میرزا بابا ، مهر علی افشار ، علی اکبر خان مزین الدوله و ابوالحسن خان ثانی است .

بخش دوم نقاشی ها در قسمت شمالی نگارخانه قرار دارد ؛ این بخش در دوره پهلوی به گارد سلطنتی اختصاص داشته و بعد از مرمت های فراوان اکنون پرده های نقاشی نقاشان قاجار مانند استاد محمود خان صبا (ملک الشعرا ) ، محمد غفاری کاانی (کمال الملک ) ، استاد مهری و استاد موسی ممیز را به نمایش گذاشته است.


حوض خانه

این عمارت که در طبقه همکف تالار عاج واقع شده ، از بناهای دوره ناصری است و زمانی آب قنات از داخل آب نمای این عمارت به داخل حوضهای حیاط کاخ جریان داشته است . این عمارت نیز در زمانهای مختلف تغییراتی یافته و اکنون با نمایش گذاشتن نفیس ترین تابلوهای نقاشان اروپایی قرن 19 میلادی ، از جمله آثار بدیع نقاشان مشهوری چون سیمون ون گلذبر ، آیوازفسکی ... به صورت نمایشگاه دائمی نقاشی درآمده است .

حوض خانه مکانی است که اکنون درآن نقاشی هایی از نقاشان معروف اروپایی که به دربار قاجار هدیه شده است نگاهداری می شود.

این عمارت که با تالار عاج همکف می باشد از بناهای دوره ناصری است که به اطاق تابستانی شهرت داشته است. آب قنات شاهی به داخل حوضی در میان این عمارت می ریخته و از آنجا به مکانی دیگر کانال کشی می شده است.

استفاده از حوض به علت ایجاد رطوبت زیاد در حال حاضر منسوخ شده ، اما عمارت هنوز به همین نام مشهور است .

در این مکان نقاشی استادان اروپایی مانند سیمون ون گلوبر و آیوازفسکی و ... به نمایش درآمده است .


عمارت برلیان

در سمت شرقی تالار عاج ، چند تالار ، اتاق زیبا و مجلل وجود دارد که سطح کف آنها نسبت به کف تالار عاج و تالارهای دیگر پایین تر است.

درزمان ناصرالدین شاه به علت کهنگی و فرسودگی بناهای قدیمی ارگ ، اغلب آنها را ویران می کردند و به جایشان ساختمانهای جدیدی می ساختند .

در این زمان عمارت «بلور» را خراب کردند و در جایش عمارت امروزی را بنا نمودند . این عمارت در زمان پهلوی برای برگزاری جلسات رسمی با سران دول خارجی و مراسم تشریفات مورد استفاده قرار می گرفت.

یک نقاشی رنگ روغن زیبا از آثار یحیی خان صنیع الملک غفاری تزیینات این اطاق را قبل از بازسازی نشان می دهد . این بازسازی توسط مظفرالدین شاه انجام شد.


تالار عاج

بعد از تالار آئینه و در سمت غرب تالار عاج قرار دارد . تاریخ احداث این تالار و حوضخانه زیر آن معلوم نیست، ولی محققاً قبل از تالار سلام و تالار آئینه ساخته شده و بناهای دوره ناصری است بعدها در زمان ناصرالدین شاه در نمای آن تغییراتی دادند که به صورت امروزی درآمده است . دراین تالار در زمان ناصرالدین شاه، هدایای پادشاهان دول خارجی نگهداری می شد و در زمان پهلوی محل پذیرایی و برپایی مهمانیهای رسمی دربار بود . از این رو در آرایش درونی آن تغییرات عمده ای داده شده است .

یک نقاشی آبرنگ که توسط محمودخان ملک الشعرا کشیده شده و در کاخ گلستان موجود است که نمای خارجی این بنا را قبل از بازسازی نشان می دهد.


تالار آئینه

تالار آئینه در غرب تالار سلام و در بالای سردر و ایوان سنگی جلو سرسرای کاخ قرار دارد و یکی از تالارهای مشهور کاخ گلستان است. ساخت تالار آئینه همزمان با تالار سلام حدود سال 1291 ه . ق آغاز شد و ظاهراً در سال 1294 ه . ق به پایان رسید . در آغاز انتقال اشیاء و آثار موزه قدیم به موزه جدید، این تالار به تخت طاووس و تاج کیانی اختصاص داشت . شهرت عمده تالار آئینه علاوه بر تزئینات آن بیشتر به دلیل نقاشی معروفی است که مرحوم میرزا محمدخان کمال الملک غفاری بسال 1309 ه . ق از آن تالار ترسیم کرده است . این تابلو اکنون در کاخ گلستان نگاهداری می شود.


تالار سلام

پس ازاولین سفر ناصرالدین شاه به اروپا در سال 1290 ه ق و دیدن موزه ها و گالریهای بزرگ کشورهای غربی وی تصمیم گرفت که موزه ای شبیه به موزه های اروپا در ارگ ایجاد نماید . بدین منظور عمارت خروجی را تخریب و به جای آن در سمت شمال غربی و در جوار تالار عاج ، بناهای کاخ گلستان جدید، یعنی سرسرا و تالار آئینه گلستان و اتاق موزه را بنیاد نهاد .

ساخت اتاق موزه در سال 1291 ه . ق آغاز و در سال 1294 ه . ق پایان یافت . ولی به دلیل تزئینات زیاد و چیدن اشیاء که با نظارت مستقیم شاه صورت می گرفت بهره برداری از آن تا سال 1299 ه . ق به طول انجامید .

این تالار از همان آغاز به منظور تاسیس و تشکیل موزه بنا گردید . ولی پس از انتقال تخت طاووس از موزه های قدیم و تالار آئینه به آن و نیز برگزاری سلامهای خاص و رسمی در آن بتدریج نام تالار سلام را به خود گرفت .

در این تالار نفیس ترین اشیاء و آثار هنری اهدایی ، به ویژه جواهرات سلطنتی نگهداری می شد.

در سال 1345 به دلیل برگزاری مراسم تاجگذاری محمدرضا پهلوی در این تالار ، موزه آرایی آن بطور کلی دگرگون شد و به شکل امروزی درآمد .

در قسمت بعدی  این گزارش با بخشهای عمارت خوابگاه ، شمس العماره و دیگر قسمتهای مجموعه کاخهای گلستان آشنا خواهید شد... .