گل حسرت؛ گیاهی بر علیه نقرس

گل حسرت که با نام‌های سورنجان، خولنجان و سنبله‌ی پاییز نیز خوانده می‌شود، گیاهی است علفی، چند ساله و پیازدار.

پیاز آن نسبتاً بزرگ، گوشتدار و یکپارچه می‌باشد که پوست‌های نازک و قهوه‌ای رنگ آن را پوشانده است. این پیاز ریشه‌های افشان دارد.

برگ‌های گیاه، دراز، باریک  نوک تیز و به رنگ سبز تیره است.

گل‌ها صورتی رنگ و دارای شش گلبرگ هستند.

میوه‌ی گیاه به صورت پوشینه است و تعداد زیادی دانه‌ی کوچک دارد.

قسمت مورد استفاده‌ی این گیاه پیاز آن می‌باشد.

گل حسرت در مناطق مختلف دنیا از اروپا تا آسیای صغیر می‌روید. این گونه از گیاه در ایران نمی‌روید، اما گونه‌های دیگری از آن در نواحی مختلف ایران وجود دارد.

گل حسرت از قدیم به عنوان داروی مؤثر ضد نقرس مصرف می‌شده و در حال حاضر نیز می‌شود. در قدیم بیشتر از تنتور آن استفاده می‌کردند و امروز داروهای صنعتی آن به بازار عرضه می‌شوند.

تاریخچه

گل حسرت و عصاره‌ی آن قرن‌ها برای درمان نقرس، روماتیسم، تورم، تورم پروستات، سوزاک و عصاره گیاه به منظور مداوای سرطان استفاده می‌شده است.

امروز گل حسرت، به عنوان منبع اولیه کلشی‌سین به طور درمانی برای بیماری نقرس و به طور تحقیقاتی در مطالعات کروموزومی سلول‌ها مصرف می‌شود.

گل حسرت علاوه بر درمان نقرس که مورد تایید سازمان غذا و داروی آمریکاست برای موارد زیر نیز کاربرد دارد: درمان ضعف عصبی به دلیل پیشرفت ام‌اس، تب مدیترانه‌ای، سیروز کبدی، سیروز صفراوی اولیه، پسوریازیس و تعدادی از بیماری‌های پوستی.

ترکیبات مهم

مهم‌ترین ماده‌ی موجود در گیاه گل حسرت، کلشی‌سین است که بیشتر در پیاز آن (حدود 6/0 درصد) وجود دارد. این ماده در دانه‌ها نیز حدود 1/0 درصد و گاه بیشتر موجود است.

همچنین، ترکیباتی مشابه کلشی‌سین یا مشتقات آن، ماند کلشامین و کلشی‌سرین، در گیاه گزارش شده است. کلشی‌سین با گرم شدن و حتی جوشیدن از بین نمی‌رود و برعکس آلکالوئیدهای دیگر به خوبی در آب حل می‌شود.

دارو شناختی و اثرات مهم

کلشی‌سین باعث تقسیم سلول‌های عادی می‌شود. مکانیسم عمل آن تقسیم سلولی در مرحله‌ی میتوز است. این جسم میتوز را در متافاز متوقف می‌کند، به همین دلیل به عنوان عامل ضد سرطان مفید می‌باشد.

کلشی‌سین اثرات آنتی نئوپلاستی را در تحقیقات درون و برون سلولی به خوبی نشان داده است، ولی به علت سمیت در مصرف آن دارای محدودیت می‌باشد.

آزمایش‌های مختلف نشان داده است که کلشی‌سین به خوبی می‌تواند از هپاتیت و سیروز کبدی جلوگیری کند. این ماده تورم را کاهش می‌دهد و با تخریب کلاژن از سنتز کلاژن جلوگیری می‌کند.

سمیت و عوارض جانبی

تمام قمست های گیاه سمی است و شدت سمیت قسمت‌های مختلف به میزان کلشی‌سین آن‌ها بستگی دارد. معمولی‌ترین عارضه‌ی این گیاه ناراحتی‌های معده‌ای است که بلافاصله پس از خوردن آن ایجاد می‌شود. پس از جذب این گیاه احساس تشنگی و سوزش در دهان و گلو، سپس حالت تهوع  و استفراغ ایجاد شده و به دنبال آن دردهای شکمی و اسهال شروع می‌شود. در این حالت، کمبود آب بدن ممکن است ایجاد شوک کند.

برای کلشی‌سین پادزهر خاصی وجود ندارد. استفراغ و تخلیه معده کمک بزرگی به جلوگیری از شوک می‌کند.

انتشار مواد تبخیر شونده در هنگام ورقه کردن صنعتی پیاز تازه‌ی گل حسرت در کارگران باعث التهاب بینی و گلو می‌شود و حتی ممکن است نگه داشتن آن در دست موجب بی حسی آن شود.

استفاده‌ی دارویی طولانی مدت از کلشی‌سین می‌تواند باعث آگرانالوسیتوز، آنمی آپلاستیک و التهاب اعصاب محیطی شود. کم‌ترین میزان مصرف گیاه که منجر به مرگ شده 186 گرم به مدت چهار روز بوده است. در هر صورت مصرف خوراکی 7 میلی گرم کلشی‌سین خالص ممکن است باعث مرگ شود.

طریقه و میزان مصرف

چون این گیاه سمیت شدیدی دارد، باید فرآورده‌های صنعتی آن (قرص‌های کوچک 1 میلی گرمی) را طبق دستور پزشک مصرف کرد.

موارد منع مصرف

مصرف این گیاه برای زنان باردار، بیماران قلبی، افراد دارای مشکلات روده‌ای – معده‌ای و افراد ضعیف ممنوع است. همچنین از مصرف کلشی‌سین بیش از سه روز پیاپی جداً باید خودداری کرد.

مهم‌ترین اثرات گزارش شده

ضدالتهاب، ضد روماتیسم، ضدتومور، تقویت کننده‌ی قوای جنسی، ضدنفخ، معرق، ادرارآور، تهوع آور، مسهل، آرام بخش، سمی و ضد تقسیم سلولی.

نکات قابل توجه

1- تمام گونه‌های گل حسرت، سمی و حاوی کلشی‌سین هستند. برای تهیه‌ی داروهای مربوطه از گونه‌های مختلف به خصوص آتومنال (Autumnale)، اسپسیوزوم (Speciosum) و وروم (Vernum) استفاده می‌شود.

2- گونه‌های مهم موجود در ایران اسپسیوزوم C.speciosum و لوتئوم C.luteum هستند که طبق کتاب دکتر زرگری گونه‌ی اول در مناطق شمالی و گونه‌ی دوم در نواحی جنوبی ایرانی می‌روید.

3- دانه‌های گیاه حاوی آلکالوئیدهای سمی است و با توجه به این که میزان کلشی‌سین در پیازها متغیر بوده و در طول زمان ثابت نیست، لذا در سال‌های اخیر از دانه‌ی آن (که سمیت زیادی دارد) به عنوان منبع کلشی‌سین استفاده می‌شود.

4- با توجه به این که میزان آلکالوئیدهای سمی گیاه در زمان‌های مختلف و همچنین پس از برداشت متغیر می‌باشد و ممکن است مصرف کمی از آن باعث مرگ شود، لذا مصرف خوراکی گیاه یا پیاز آن اکیداً ممنوع است و باید از داروهای استاندارد تهیه شده که میزان معینی کلشی‌سین دارد، طبق نظر پزشک استفاده کرد.

5- مهم‌ترین داروی صنعتی که از گیاه گل حسرت تهیه شده دراژه های کوچک سولفات کلشی‌سین است که حاوی 1 میلی گرم ماده‌ی مؤثر می‌باشد. این دارو به علت سمیت باید زیر نظر پزشک مصرف شود.

6- طبق کتاب مهندس مظفریان، وجود 15 گونه گل حسرت در ایران گزارش شده است که دو گونه از جمله کولشیکوم واریانس و کولشیکوم وندل بوی اختصاصی ایران هستند.

بخش تغذیه و آشپزی تبیان

منبع: کتاب گیاهان دارویی و گیاه درمانی – دکتر محمد حسین صالحی سورمقی