تبیان، دستیار زندگی
افیای تاریخی سرزمین یزد ، صاحب یكی از شكوهمند ترین و درخشان ترین میراث های فرهنگ و تمدن كهن ادوار مختلف تاریخی ایران است . تاریخ سكونت انسان در این خطه ، از هزاره سوم پیش از میلاد فراتر رفته است ، به طوری كه در عهد پیشدادیان ...
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

جغرافیای تاریخی

سرزمین یزد ، صاحب یكی از شكوهمند ترین و درخشان ترین میراث های فرهنگ و تمدن كهن ادوار مختلف تاریخی ایران است . تاریخ سكونت انسان در این خطه ، از هزاره سوم پیش از میلاد فراتر رفته است ، به طوری كه در عهد پیشدادیان ، طایفه های در حال كوچ از بلخ به پارس ، این سرزمین را یزدان نامیدند و از آن زمان به بعد ، یزد محل عبادت شد . از مهم ترین مراكز اسكان اولیه در این سرزمین ، به مهرپادین ( مهریز ) فهرشان ، پهره (فهرج)، خورمیش ، ارد ( اردكان) ، شواز ، قلاع موبدان ( میبد ) ، طرنج ، عقدا و اشكدز می توان اشاره كرد . شهر یزد به عنوان محلی پاك و مقدس در رأس همه این آبادی ها قرار داشته است .

یزد به معنای پاك و مقدس و یزدگرد به معنی داده خدایی است . شهر یزد نیز به مفهوم شهر خدا و سرزمین مقدس است . در دوره اسلامی ، شهر یزد را دارالعباده می نامیدند . اهمیت دینی شهر یزد تا پیش از اسلام به حدی بود كه از اطراف و اكناف به ویژه در ایام بهار برای عبادت به این مكان سفر می كردند .

یزد نگین كویر است و اولین بار نام آن در كنار اسم « چیتر تخمه » یكی از همرزمان داریوش آورده شد . مورخان یونانی ، شهر كهن و باستانی یزد را« ایساتیس » می خواندند . بعدها بر ویرانه های « ایساتیس»،«كثه » به وجود آمد . این شهر ، هسته اولیه شهر كنونی و مركز حكومتی و اقتصادی در قرون اسلامی بوده است . جغرافی دانان بعد از اسلام ، نام یزد را همراه نام « كثه» ذكر كرده اند .


وضعیت اجتماعی و اقتصادی استان

مهم ترین معادن استان ، آهن ، اورانیوم ، سرب و روی ، انواع سنگ های ساختمانی ، مس ، گچ ، نمك ، خاك چینی (كائولن) خاك سرخ و بنتوفیت (گل سرشوی) است .

صنایع این استان نیز در رشته های ریسندگی ، بافندگی ، مصالح ساختمانی و فلزی از رونق بیشتری برخوردار است . مهم ترین صنایع استان عبارتند از صنایع نساجی و انواع مصالح ساختمانی ، فراورده های نایلونی ، ملامین و پلاستیك سازی ، صنایع غذایی ، شیمیایی ، فلزی ، موكت و فرش ، لوازم بهداشتی ، سیم و كابل ، رنگ سازی ، صنایع برق و الكترونیك ، كولر و یخچال سازی ، مونتاژ رادیو و تلویزیون ، كابل های نوری ، چینی و كاشی سازی ، لاستیك سازی و ساخت ماشین های نساجی . صنایع نساجی استان به خاطر قدمت آن ، دارای اهمیت زیادی است . بافته های یزدی در سراسر ایران و حتی در خارج از ایران طرفداران و مشتریان فراوان دارد .


جاذبه های طبیعی

استان یزد به علت آب وهوای كویری خود درمقایسه بامناطق پرباران وسرسبزایران ازنظر مكان های طبیعی غنای چندانی ندارد . اما نباید این منطقه را عاری از هرگونه جاذبه طبیعی پنداشت .


دره ها و مناطق ییلاقی

عمده ترین و شاید تنها كانون های طبیعی و دیدنی در این استان ، دامنه های شیر كوه است . این ارتفاعات كه به موازات شهرهای عمده استان یعنی اردكان ، میبد ، یزد و مهریز ( غیر از بافق ) درفاصله كمی از آن ها امتداد دارند ، جاذبه های طبیعی متنوعی پدید آورده اند كه در درجه اول برای مردم استان و بعد از آن برای مسافران ایرانی و خارجی جذاب و دیدنی است . دامنه های شیر كوه اعم از پیشكوه ، میانكوه و پشتكوه كه به علت بهره گیری از آب فراوان ناشی از ذوب برف در ارتفاعات ، از پوشش گیاهی خوبی برخوردار است ، به كوشش كشاورزان سخت كوش یزدی به باغستان هایی سرسبز و زیبا تبدیل شده است .


چشمه سارها

چشمه های تامهر و غربالبیز دو چشمه عمده استان هستند كه اهمیت و ارزش تفرجگاهی دارند .


غارها

غارهای هر منطقه یك میراث گرانبهای ملی به شمار می رود . عمر غارها به هزاران هزار سال می رسد . در كوه های كهن استان یزد ، غارهای جالب و دیدنی متعددی وجود دارد . این غارها عبارتند از : غار چك و علا در ابركوه ، غار ابركوه در ابركوه ، غار هامانه در هامانه خرانق ها ، غار اسلامیه فراشاه و غار باد معصوم در اسلامیه ، غار نباتی در ندوشن ، غار اشكفت در عقدا ، غار چهار تاقی در یزد و غار ایوب در دهج ، غار دره زنجیر و ده كفتر در یزد و غار هشتاد در مهریز .


جاذبه های كویری

در میان منابع متنوع جهانگردی در ایران ، بی شك كویر از جاذبه ای خاص برخوردار است . خصوصاً اینكه بعضی از كویرهای ایران در نوع خود منحصر به فرد هستند و از جالب ترین مناظر و دیدنی های دنیا محسوب می شوند . این غارها عبارتند از :

1 - كویر اردكان (سیان كوه) كه مهم ترین كویر منطقه به شمار می رود و به شكل یك نعل اسب با جهت شمال غربی – جنوب شرقی در شمال اردكان قرار دارد .

2 - كویر ابرقو كه یكی از معروف ترین مناطق كویری كشور محسوب می شود به شكل دایره بین دو رشته كوه قرار گرفته و به فاصله كمی از آن كویر تاغستان واقع شده است .

3 - كویر در انجیر كه سومین منطقه مهم كویری یزد به شمار می رود .

سایر كویرهای استان عبارت اند از :

1 - كویر هرات و مروست با مساحت تقریبی 500 كیلومتر مربع و نسبتاً مرطوب .

2 - كویر بهشت آباد بین انار و رفسنجان با جهت شمال غربی به جنوب شرقی .

3 - كویر بهادران در جنوب شرق مهریز ، با جهت شمالی غربی به جنوب شرقی .

4 - كویرهای ساغند ، حاجی آباد و زرین آباد نیز از جمله كویرهای استان یزد هستند .


بناها و یادمان های تاریخی

كاروانسراها ( رباط ها )

یزد از روزگاران قدیم از مراكز مهم تجارت ایران بوده و به طور معمول ، همواره گروهی از بازرگانان شهرهای دیگر نیز در این شهر زندگی می كرده اند . همین موقعیت تجاری باعث شد كه كاروان سراهای متعددی در منطقه احداث شوند و برخی از آن ها در حال حاضر نیز دیده می شوند .

در استان یزد سه نوع كاروانسرا وجود دارد :

الف ـ  كاروانسراهای تاجرنشین یا سرا كه جزئی از بافت بازار است و یك فضای تجاری محسوب می شود . مثل كاروان سرای علی آقای شیرازی و كاروان سرای سادات در بازار پنجه علی .

ب ـ كاروانسراهای درون شهری كه به عنوان فضاهای اقامتی در محله های مسكونی مجاور بازار واقع شده و بیشتر مورد استفاده ساكنان ابادی های اطراف قرار می گرفته اند ، مانند كاروانسرای بافقی ها ، كاروان سرای ده بالایی ها ، كاروان سرای بندر آبادی ها ، كاروان سرای مشیر و كاروان سرای امیر چخماق .

ج ـ كاروان سراهای بین شهری مثل كاروان سرای خر گوشی در جاده قدیم یزد ـ اصفهان ، كاروان سرای خرانق در جاده یزد ـ خراسان ، كاروان سرای دهشیر در جاده یزد ـ شیراز و رباط زین الدین د رجاده یزد ـ كرمان و رباط میبد در جاده قدیم یزد ـ تهران .

برخی از كاروان سراهای مشهور استان یزد عبارتند از :

1 - رباط ابوالقاسم رشتی  2 - رباط خرگوشی  3 - رباط ساغند  4 - رباط زین الدین

سایر كاروان سراهای استان عبارتند از :

ـ كاروان سرای حوض جعفر و كاروان سرای اله آباد در بخش رباطات مربوط به عصر قاجاریه .

رباط شاهزاده در آبادی خرانق ، بخش رباطات مربوط به عصر قاجاریه .

رباط و برج ارجنان در جاده عقدا به اردكان .


محله ها و خانه های قدیمی

استان یزد و به ویژه شهر یزد چه از دیدگاه معماری ویژه كویر و چه از لحاظ بناهای باستانی مهم و متعدد و با ارزش ، همچون نگینی در كویر مركزی ایران می درخشد . آثار باستانی آن مجموعه ای بی نظیر از بناهای اسلامی ایرانی است ، بناهایی كه غالباً به دوره سلجوقیان تعلق دارند و نشان دهنده معماری زیبای آن زمان هستند . این معماری كه از تلفیق كاشی و آجر و گچ بری ، شاهكارهایی به وجود آورده است ، از جهت تنوع و زیبایی یگانه است . تركیب رنگ خاكی ساختمان ها ، بادگیرها با آبی آسمان كویر و سبزی درختان ، مخصوصاً كاج جاذبه غریبی به این منطقه بخشیده است.

از محله های مهم یزد می توان به محله سرجمع ، محله یعقوبی ( معروف به یاقوبی ) محله سر دو راه ، محله باجوردی ، محله میر قطب ، محله مصلی ، محله امامزاده ، محله میدانشاه ( میدان بعثت فعلی ) ، محله چهار منار ، محله دومنار ، محله شش بادگیری ، محله خواجه خضر ، محله دارالشفا ، محله لب خندق ، محله پنبه كاران معروف (به پنبه گلون ) ، محله امیر چخماق ( معروف به میر چخماق ) ، محله قلعه كهنه و .... اشاره كرد.

از خانه های نفیس یزد كه هر یك ویژگی هنری ، معماری و تاریخی ویژه ای دارند به شرح زیر می توان نام برد :

خانه علی اكبر قناد ، خانه شیخ هراتی ، خانه مشیر ، خانه حسینیان ، خانه میرزا محمد حسن قزوینی زاده ، خانه پوست فروش ها ، خانه كلاهدوزها ، خانه حاج آقا حسین باغی و خانه بی بی فاطمه تاجر .

در شهرهای تفت ، اردكان ، ابرقو ، بافق ، میبد و مهریز نیز خانه های متعدد و نفیسی وجود دارد ، از جمله :

خانه لاری ها ، خانه حاج كاظم رسولیان ، خانه عرب ها ، خانه ملك التجار ، خانه انصاری و نصیری در یزد ، صولت و آقازاده در ابركوه ، كلاهدوز در رستاق ، وحشی بافقی در بافق ، اسعدی در ندوشن و ......


میدان های قدیمی

در منطقه یزد به ویژه در مركز آن ( شهر یزد ) میدان های قدیمی متعددی وجود دارد كه مجموعه ای به هم پیوسته از بناهایی همچون مسجد ، بازار ، حمام ، آب انبار و .... را در جوار خود جای داده اند . مهم ترین میدان های قدیمی یزد می توان به میدان خان ، میدان میر چخماق ( امیر چخماق) میدان وقت و ساعت و میدان قیام اشاره كرد .


قلعه های تاریخی

استان یزد ده ها قلعه تاریخی جالب توجه دارد كه هر یك از آنها ، رازهای ناگفته تاریخی و سرگذشت دیرین مردم این دیار را در خود نهفته دارند . قلعه هایی همچون شواز در تفت ، خورمیز و سریزد در مهریز ، بارجین و ركن آباد در میبد ، ابراهیم آباد ، زارچ و غرآباد در رستاق ، خویدك ، كافرقلعه و فهرج در بافق و قلعه تاریخی ندوشن از این قبیل قلعه های تاریخی هستند .


بازارهای قدیمی

در یزد دو نوع بازار سرپوشیده كه بر اساس اصول معماری و شهرسازی سنتی شكل گرفته است ، وجود دارد :

بازارچه ها معمولاً در مركز محله های قدیمی شهر قرار گرفته و در جهت پاسخ گویی به نیازهای روزمره مردم طراحی شده اند . به عبارتی ، مقیاس فعالیت آنها محله است . نانوایی ، قصابی ، میوه فروشی . یك یا چند كارگاه كوچك تولیدی ، حسینیه ، مسجد و آب انبار مجموعه یك بازارچه را تشكیل می دهند . بازارچه كوشك نو ، بازارچه شاه ابوالقاسم ( شهاب الدین قاسم طراز ) ، بازارچه غلامعلی خراسانی ، بازارچه هاشم خان ، بازارچه پشت باغ در محله خلف باغ ، بازارچه محله تل نمونه هایی از بازارچه های یزد محسوب می شوند .

بازارهای یزد مجموعه معماری گسترده ای است كه در جنوب برج و باروی شهر واقع شده و چندین راسته بازار ، تیمچه ، سرا ، مسجد ، میدان ، حسینیه ، مدرسه ، آب انبار ، لرد ، كاروان سرا و كارگاه تولیدی را در خود جای داده است و در مقیاس منطقه ای و تا حدودی ملی عمل می كند .

سایر جاذبه های معماری استان یزد :

آسیاب ها ، بادگیرها ، ساباط ها و یخچال ها می باشند .


مساجد قدیمی

در استان یزد مسجدهای قدیمی متعددی وجود دارند كه هر یك از آنها از نظر تاریخی ، هنری و معماری حائز اهمیت می باشند . این مسجدها شامل مساجد محله ای و مسجدهای جامع هستند . مسجدهای محله ای معمولاً بدون تزئیناتی شاخص هستند ، ولی از نظر طراحی جنبه های قابل توجهی دارند . شیوه ساختمانی آنها معمولاً به صورت تاق و تویزه است و چندتایی هم دارای گنبد خانه ، صحن . گرمخانه و شبستان زمستانی است . از نمونه های خوب مساجد محله ای می توان به مسجد بازارچه فهادان ، مسجد بازارچه محل تل ، مسجد كوشك نو و مساجد پشت باغ ، ساباط ها ، ریك ، بیاق خان ، تبریزیان ، زاویه ، خرمشاه و ... اشاره كرد . مسجدهای جامع بر خلاف مساجد محله ها دارای تزئینات خاص ، معماری ویژه ، وسعت زیاد و قسمت های متعدد هستند . مسجدهای جامع بافق ، مسجد امام ( شاه ولی ) تفت ، مسجد جامع ندوشن ، مسجد جامع میبد و مساجد جامع اردكان ، بندرآباد ، خرانق ، بیداخوید ، و مسجد جامع طرزجان از آن جمله هستند . در اینجا به اسامی  تعدادی از مساجد استان اشاره می شود :

مسجد جامع كبیر ، مسجد میر چخماق (امیر چخماق ) ، مسجد ملا اسمعیل ، مسجد اهرستان ، مسجد بندر آباد ، مسجد جامع بهاباد ، مسجد جامع عقدا ، مسجد جامع اردكان ، مسجد جامع فیروزآباد ، مسجد آمنه گل ، مسجد جامع ابرقو ، مسجد شاه ولی ، مسجد جامع طرزجان ، مسجد جامع فهرج ، مسجد امام حسن ، مسجد بزرگ پشت باغ ، مسجد جامع خرانق ، مسجد جامع مروست ، مسجد حاجی كامل ، مسجد خونزا ، مسجد زاویه ، مسجد ساباط ، مسجد محله گل كاران و ... .


خانقاه ها

در سراسر استان یزد خانقاه های متعددی وجود داشته كه برخی از آن ها هنوز هم سالم و پابر جا هستند و برخی هم از میان رفته اند . خانقاه شیخ تقی الدین دادا ، خانقاه سرریك ، خانقاه كوشك نو ، خانقاه قطریان ، خانقاه شیخ محمد ، خانقاه مجو مرد ، خانقاه میبد ، خانقاه تفت ، خانقاه قهستان ، خانقاه ابرقو ، خانقاه عقدا ، خانقاه شمسیه ، خانقاه بندر آباد و خانقاه بیدا خوید از آن جمله اند .


مكان های مذهبی زردشتیان

از معروف ترین بناهای زردشتیان ، آتشكده یزد است كه گفته می شود قدمت آتش آن به 1500 سال می رسد . گرچه قدمت عمارت آن زیاد نیست و به دوران پهلوی اول مربوط می شود .

از دیگر زیارتگاه های مهم زردشتیان ، پیر سبز و چكچكو است كه در دامنه كوهی نزدیك اردكان واقع شده است . به قرار معلوم ، قدمت آن ها به صدر اسلام می رسد .

از زیارتگاه های دیگر زردشتیان درب مهر است كه این نوع زیارتگاه در هر محله زردشتی یافت می شود . این مكان محل اجتماع ریش سفیدان و رفع مشكلات مردم است . درب كهن ، درب مهر نوش و درب مهر دستوران از نمونه های موجود در یزد است .

پیرانگاه نیز از دیگر زیارتگاه های زردشتیان است كه تعداد زیادی از آن ها در استان یزد وجود دارد . از معروف ترین آن ها می توان به پیرانگاه سروچم ، پیرشاه و ورهرام ایزد در خرمشاه ، پیر مهر ایزد در آبشاهی ، پیر نارستانه نزدیك دربید ، پیربانو در روستای زرجوی عقدا و پیر ناركی در جنوب یزد اشاره كرد .

گاهنبارخانه كه در گویش  عامیانه به آن « گنبار خانه » گفته می شود ، محلی است برای برگزاری مراسم داد و دهش و خیرات كه نوعی وقف به حساب می آید . گاهنبارخانه مؤبدان در كوچه دبستان دینیاری یكی از معروف ترین آن هاست .

از دیگر آتشكده های معروف استان می توان به زیارتگاه بونوپرس و پیرهشت هم اشاره كرد . آتشكده ( درمهر )

آتشكده های زردشتیان بنا بر مقام اهمیت بر سه دسته است :

آتش دادگاه كه در خانه ها افروخته می شود و صورت خانوادگی دارد و مراسم تقدیس ندارد . آتش خانواده را جان خانواده می دانند . آتش دادگاه را نیز موبدان بر پا می داند ، اما افراد عادی نیز می توانند به خدمت آن بپردازند . معمولاً زردشتیان متمكن در خانه های خود آتش دادگاه را شعله ور نگه می دارند .

آتش آدران ( درب مهر ) از آتش دادگاه برتر است و اختصاص به شهر و بلوكات بزرگ دارد .

آتش ورهرام ( بهرام ) اعتبار و اهمیتش از دو آتش فوق به مراتب بیشتر است و پیوسته هم باید افروخته بماند . این آتش به عموم مردم تعلق دارد . اكنون در ایران دو آتش بهرام وجود دارد كه یكی در یزد و دیگری در كرمان است . ماهیت آتش ورهرام متشكل است از پانزده آتش گوناگون و آذرخش آسمانی ( یعنی جمعاً شانزده آتش ) كه عبارتند از رنگرز ، پادشاه یا فرماندار ، كوزه گر ، آجرپز ، درویش یا صاحبدل ، زرگر ، ضرابخانه ، آهنگر ، اسلحه ساز ، نانوا ، تقطیر ، فرمانده ارتش ، چوپان ، پیشوای دینی ، برق آسمانو مرده سوز .


مكان های تاریخی و دیدنی استان یزد

شهرستان یزد

نام شهر

نام مكان

نام شهر

نام مكان

یزد

غار چهار طاقی

ندوشن

غار نباتی

یزد

خانه عرب ها

یزد

خانه لاری ها

یزد

خانه رسولیان

یزد

خانه مرتاض

یزد

خانه ملك التجار

یزد

خانه كلاهدوزها

یزد

آب انبار سید و صحرا

ندوشن

خانه اسعدی

یزد

آب انبار مسعودی

یزد

آب انبار شش بادگیر

یزد

آب انبار خواجه

یزد

آب انبار حاج علی اكبر

یزد

آب انبار رستم گیو

یزد

آب انبار گلشن

یزد

مدرسه خان

رستاق

آب انبار كشتخوان

یزد

مدرسه ابوالمعالی

یزد

مدرسه ضیائیه ( زندان اسكندر )

یزد

مدرسه حسینیه

یزد

مدرسه شهاب الدین قاسم طراز

یزد

مدرسه میدان قیام

یزد

مدرسه دو منار

یزد

مدرسه كمالیه

یزد

مدرسه عبدالرحیم خان

یزد

مدرسه امام خمینی

یزد

مدرسه ملا اسمعیل

یزد

قلعه زارچ

رستاق

قلعه ابراهیم آباد

ندوشن

قلعه ندوشن

یزد

قلعه عز آباد

جاده قدیم تفت

باغ دولت آباد

رحمت آباد

باغ كلاه فرنگی

یزد

مسجد فرط

رحمت آباد

باغ مشیر

یزد

مسجد چهار منار

جاده قدیم تفت

باغ خان

رستاق

مسجد عز آباد

یزد

مسجد جامع

رستاق

مسجد ریك مجومرد

یزد

مسجد میر چخماق

ندوشن

مسجد جامع ندوشن

یزد

مسجد ملا اسمعیل

ندوشن

مسجد آمنه گل

36 كیلو متری یزد

مسجد بندر آباد

یزد

امامزاده ابوجعفر

یزد

مسجد زاویه

یزد

بقعه سید خلیل

یزد

مسجد ساباط

یزد

بقعه دوازده امام

یزد

مسجد ریگ

یزد

بقعه شاه سید رضا

یزد

مسجد بیاق خان

یزد

بقعه شیخ احمد فهادان