پیشوای مفسران
اندیشه خدمت به قرآن
علامه طبرسی از دانشمندانی است که اندیشه خدمت به قرآن از ابتدای دوران جوانی در ذهن او جای داشت، نوشتن تفسیر از آرزوهای اصلی او به شمار می‌رفت و با تمام تلاش و توان سه کتاب تفسیر قرآن با سبک‌های مختلف به رشته تحریر درآورد. چنان خرد و نبوغی در نوشتن تفاسیر به خرج داد که دیگر مفسران بر آستان تفسیر او اعتکاف کرده و از خرمن بی‌پایانش که الهام گرفته از مکتب زلال نبوی و رود خروشان اهل بیت عصمت و طهارت بود، استفاده‌های فراوان و شایانی برده‌اند، براستی که ایشان در علم تفسیر سرآمده همه مفسران و دانشمندان علوم تفسیر می‌باشد.
علامه طبرسی با نوشتن سه تفسیر به نامهای «مجمع البیان فی تفسیر القرآن»، «الکافی الشافی» و «جوامع الجامع» از مفسران قرن ششم هجری است که هنوز آثار گرانبهایش بر تمامی کتابخانه‌های شیعه و اهل سنت و عمومی و خصوصی چون نگینی در میان سایر کتب می‌درخشد.
مجمع البیان
علامه طبرسی جلد اول کتاب مجمع البیان چنین نوشته است:
آستین همت بالا زدم و نهایت جد و جهد را به کار بستم و دیده بیدار داشتم و اندیشه به زحمت افکندم و بسیار تفکر کردم و تفاسیر گوناگون را در پیش رو نهادم و از خداوند سبحان توفیق طلبیدم و نگارش کتابی را آغاز کردم که در نهایت فشردگی و پیراستگی و حسن نظم و ترتیب است. و حاوی انواع و اقسام دانش و تفسیر است و در و گوهرهایی اعم از علم قرائت،اعراب، لغت، پیچیدگی و مشکلات، معانی و جوانب، نزول و اخبار، قصص و آثار، حدود و احکام و حلال و حرام در بر دارد و..
مجمع البیان فی تفسیر القرآن: در میان بقیه تفاسیر قرآن کریم از جایگاهی بسی ارزشمند و والا برخوردار است و برای تمامی دانشمندان در تمامی علوم مختلف اسلامی هدایت و راه است.
انگیزة تألیف
علامه طبرسی در قرن ششم هجری و آن زمان که سن او بیش از شصت سال بود، درصدد برآمد تا به آرزوی دیرینه‌اش جامع عمل بپوشاند و با ابتکار و سبکی منحصر به فرد، به تدوین کتابی تفسیری بپردازد. تشویق دوست نزدیک علامه، محمد بن یحیی که از سادات آل زباره و از شخصیت‌های مهم سبزوار بود در این هدف بی‌تأثیر نبود.
عمری دوباره
برخی از شرح‌حال نویسان داستانی را درباره علامه نقل می‌کنند که شاید بتوان گفت عامل سوم و انگیزه دیگری برای نوشتن این تفسیر باشد.
سکته‌ای بر علامه عارض می‌شود. خاندان او به گمان اینکه وی به رحمت خدا رفته است او را غسل داده و کفن کرده و به خاک می‌سپارند. علامه در درون قبر پس از مدتی به هوش می‌آید و هیچ راهی برای خارج شدن نمی‌یابد. در آن حال نذر می‌کند که اگر خداوند او را از درون قبر نجات دهد، کتابی در ارتباط با تفسیر قرآن کریم بنویسد.
در همان شب، قبر به دست یک کفن دزد نبش می‌شود، ابتدا ترس بر کفن دزد غالب می‌شود، اما علامه طبرسی ماجرا را برای او توضیح می‌دهد و پس از آمدن به خانه به پاس زحمات آن گورکن کفن‌های خود را با مقدار بسیار زیاد پول هدیه می‌دهد. کفن دزد با مشاهده این صحنه‌ها و یاری و کمک علامه طبرسی توبه می‌کند و از خداوند طلب آمرزش می‌کند.
علامه پس از آن به نذر خود وفا می‌کند و کتاب مجمع البیان فی تفسیر القرآن را می‌نویسد.
مدت تألیف
تألیف جلد نخست مجمع البیان در سال 530 هجری قمری پایان و جلد آخر آن در سال 536 هجری قمری به رشته تحریر درآمده است و این کار بزرگ برای عالمی در آن سن واقعاً شگفت‌انگیز و باورنکردنی و عبرت‌انگیز است.
اقتباس از التبیان
علامه طبرسی در تدوین مجمع البیان از تفسیر التبیان نوشته شیخ طوسی استفاده کرده است و در این باره می‌گوید: تبیان کتابی است که نور حق از آن می‌درخشد، و بوی راستی از آن می‌‌تراود راهنمایی است که من از پرتو آن بهره می‌گیرم و به شیوه آن در این کتاب گام برمی‌دارم و قدم می‌زنم.
التبیان، نخستین تفسیر شیعی امامی است که فنون مختلف قرآنی در آن جمع شده است
علامه طبرسی در گزینش و ترتیب مطالب ابتکار بدیعی به کار برده است که در تفاسیر دیگر این نوآوری به چشم نمی‌خورد. او در رابطه با هر سوره ترتیب زیر را موردنظر قرار داده است.
1. مکی یا مدنی بودن سوره
2. تعداد آیات و ذکر اختلاف دیدگاه‌ها و اقوال در این باب
3. یادی از نامهای مختلف سوره در صورتی که سوره‌ها نامهای دیگری داشته باشد.
4. در رابطه با سوره‌ها فضیلت خواندن هر سوره را ذکر کرده است پس از آن به تفسیر یکایک آیات پرداخته است و در تفسیر خود به نکات زیر اشاره می‌کند:
1. در ابتدا اختلاف قرائتها را مورد بررسی قرار می‌دهد.
2. قرائتها به علل و استدلال‌ها را مورد بررسی قرار می‌دهد.
3. به بررسی لغات مورد نظر در آیه‌ها می‌پردازد.
4. اعراب جملات و کلمات را مورد بررسی قرار می‌دهد.
5. اسباب نزول آیات را مورد بررسی قرار داده است.
6. به معانی، احکام، تأویلات داستانها و ذکر جهات دیگر می‌پردازد.
7. نظم برخی از آیات را روشن می‌سازد و مناسبت آن را با آیه‌های قبل یا بعد روشن می‌نماید.
منابع
در کتاب مجمع البیان فی تفسیر القرآن نام کتابها و راویان متعدد و زیادی به چشم می‌خورد که علامه طبرسی از آنها یاد می‌کند و در واقع بعد از کتاب التبیان شیخ طوسی، سایر کتب جز و منابع این تفسیر به شمار می‌آیند.
منابع:
1. کتاب طبرسی و مجمع البیان
2. کتاب تاریخ بیهقی
3. کتاب ریاض العلماء
4. کتاب پیشوای مفسران
تهیه و فرآوری: علی فریادرس گروه حوزه علمیه
