تبیان، دستیار زندگی
هیچ ضرورتی ندارد که یک چیزی قدمت یعنی سابقه ی زمانی زیاد داشته باشد و در عین حال فرسوده و کهنه شده و مشرف به انهدام باشد. سابقاً هر جا که کلمه ی «قدمت» می آمد یک تقدسی از آن استشمام می شد، می گفتند این چیز قدیمی است پس یک قداست بیشتری دارد. حالا برعکس، در
عکس نویسنده
عکس نویسنده
نویسنده : احمد رزاقی
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

اسلام و دنیای جدید

شهید مطهری

توسعه و تحول در عرصه های مختلف اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی یکی از مقتضیات قطعی زندگی بشر در طول تاریخ بوده است.

فرآیند تحولات در سالهای بعد از جنگ جهانی دوم شتاب حیرت انگیزی را به خود گرفته و ملت ها و مکتب های مختلف جهان را به چالش بزرگ کشانیده است. برخی معتقدند توسعه و تحولات شتابنده ، همچون غولی عظیم، ایدئولوژیها و ارزشهای فطری و انسانی را به حاشیه رانده و راهی جز هضم شدن انسان و ارزش ها... در معده این غول عظیم ماشینی باقی نگذاشته است.

بنابراین یا باید با فرآیند مذکور (همراهی با توسعه) سازگار شد و یا در حاشیه نشینی توأم با فقر و توسه نایافتگی به حیات حقیر خود ادامه داد. یا عقیده و ایدئولوژی مبتنی بر فطرت و یا توسعه و تحول! راه سومی وجود ندارد. در این مقاله برآنیم تا بدانیم" آیا می توانیم هم واقعاً مسلمان باشیم و هم همراه و همگام با تحول جهان و توسعه تمدن باشیم؟" (پانزده گفتار، ص 34)

هیچ ضرورتی ندارد که یک چیزی قدمت یعنی سابقه ی زمانی زیاد داشته باشد و در عین حال فرسوده و کهنه شده و مشرف به انهدام باشد. سابقاً هر جا که کلمه ی «قدمت» می آمد یک تقدسی از آن استشمام می شد، می گفتند این چیز قدیمی است پس یک قداست بیشتری دارد. حالا برعکس، در نظر عده ای هر چه که می گویند قدیمی است. معنایش این است که بوی کهنگی و از هم در رفتگی و تلاش از آن می آید

در این میان با سه رویکرد و طبقه اجتماعی مواجه هستیم:

1- بدبینان به تمدن – طبقه ای که بیشتر اظهار علاقه به دینداری می کنند... و فکر می کنند که لازمه ی مسلمانی و دینداری این است که به پدیده های جدید و تغییراتی که در زمان پیدا می شود با نظر بدبینی نگاه کنیم و آنها را به چشم اموری که بر ضد دین به وجود آمده است ببینیم و لهذا عقب حرکت می کنند، همیشه پیرو و دنباله رو جامعه هستند، یعنی وقتی که در مقابل پدیده های جدید اجتماعی کاملاً شکست خوردند آن وقت تسلیم می شوند... کاری که عاقل می کند جاهل هم می کند امّا جاهل آنقدر ایستادگی و مقاومت می کند تا رسوا می شود، آن وقت انجام می دهد. عاقل پیشاپیش قضایا حرکت می کند. تعبیری هم امیرالمؤمنین علی(ع) در نهج البلاغه دارد. شکایت می کند از اصحابش که چرا نباید ما و شما قوه ی پیش بینی داشته باشیم. ... در حدیثی از امام صادق(ع) در اصول کافی آمده است که می فرماید: العارفُ بِزمانِهِ لا تَهجُمُ علیه اللّشوابِسُ کسی که زمان خودش را بشناسد گرفتار اشتباه کاریها نمی شود. یک طبقه ی اینچینی وجود دارد که به نام دین از تمدن و توسعه ی زندگی بریده اند». (همان، ص 34 و 35)

2- متجددان و مخالفان دین - «در نقطه ی مقابل، یک عده ی دیگر قرار دارند که به نام تمدن و توسعه ی علم و مقتضیات زمان پیوند خودشان را با دین و حقایق دینی بریده اند. اینها از هر چیزی که بوی قدمت بدهد گریزانند و از نظر این طبقه کلمه ی «قدمت» که به معنی سابقه ی زمانی بیشتر داشتن است، مساوی است با کهنگی و حال آنکه اینها دو مفهوم است؛ کهنگی یعنی فرسودگی، قدمت یعنی سابقه ی زیاد داشتن. هیچ ضرورتی ندارد که یک چیزی قدمت یعنی سابقه ی زمانی زیاد داشته باشد و در عین حال فرسوده و کهنه شده و مشرف به انهدام باشد. سابقاً هر جا که کلمه ی «قدمت» می آمد یک تقدسی از آن استشمام می شد، می گفتند این چیز قدیمی است پس یک قداست بیشتری دارد. حالا برعکس، در نظر عده ای هر چه که می گویند قدیمی است. معنایش این است که بوی کهنگی و از هم در رفتگی و تلاش از آن می آید.» (همان – ص 35)

3- معتقدین به عدم تضاد دین و توسعه - «اینجاست که نیاز به یک طبقه متوسط است که کم و بیش در جامعه وجود دارند و وظیفه طبقه ی ما در اینجا سنگین و دشوار می شود و آن این است که ما یک بررسی کامل و دقیق بکنیم ببینیم واقعاً چگونه است، آیا می شود هم مسلمان و متدین بود و هم هماهنگ با مقتضیات زمان و پیشرفت های زندگی، یا ممکن نیست؟ این دشواری برای اسلام از هر دین دیگر بیشتر است، برای این که یک خصوصیت اسلام مسئله اعلام جاودانگی است که اعلام کرده است که دیگر دفتر نبوت برای همیشه بسته شد و... خصوصیت دیگرش توسعه ی خود این دین است.... دینی است که حلال و حرامهای خیلی زیادی آورده است و هیچ شأنی از شئون زندگی بشر نیست الاّ اینکه اسلام در آنجا قانونی وضع کرده و آورده است، این است که کار اسلام و کار ما مسلمان ها از نظر این بحث خیلی دشوارتر است» (همان، ص 36)

آنچه که در جهان متغیر است پدیده های مادی جهان هستند. در این که پدیده ها متغیرند شکی نیست. لهذا پیغمبر خودش چون یکی از پدیده های جهان است متغیر است... ولی سخن در باره ی قوانین جهان است، آیا قوانین جهان هم متغیر است؟ خورشید ما مسلّم پیر خواهد شد و روزی خواهد رفت. ستارگان به همینطور... ولی آیا این دلیل می شود که قوانین فیزیک یا قوانین زیست شناسی هم کهنه بشود؟

به منظور بازشکافی دقیق تر و عمیق تر این موضوع چالش برانگیز، رویکردها و منطقه های ذیل را تجزیه و تحلیل می کنیم:

منطق اول: اسلام جاوید نیست

«بعضی می گویند اسلام نمی تواند برای عصر ما کافی باشد. به یک اصل فلسفی استدلال می کنند، می گویند قانون اصلی این جهان تغییر و حرکت است، هیچ چیزی در این جهان ثابت نیست و حتی در دو لحظه به یک حال نیست. ...این افراد می گویند وقتی که اساسی ترین اصل در این جهان تغییر باشد و هیچ چیزی در این جهان جاویدان نباشد، دین هم یکی از آن چیزهاست، پس نمی تواند جاوید بماند. همه چیز در این عالم بر ضد جاوید ماندن است». (همان، ص 38)

پاسخ منطق اول: پدیده متغیر است نه قانون

«اگر مسئله فقط به این صورت به کل فلسفی خالص طرح بشود جواب خیلی ساده ای دارد و آن این است. آنچه که در جهان متغیر است پدیده های مادی جهان هستند. در این که پدیده ها متغیرند شکی نیست. لهذا پیغمبر خودش چون یکی از پدیده های جهان است متغیر است... ولی سخن در باره ی قوانین جهان است، آیا قوانین جهان هم متغیر است؟ خورشید ما مسلّم پیر خواهد شد و روزی خواهد رفت. ستارگان به همینطور... ولی آیا این دلیل می شود که قوانین فیزیک یا قوانین زیست شناسی هم کهنه بشود؟ اسلام قانون است نه پدیده و آنچه متغیر است. قرآن هم می گوید اسلام باقی می ماند ولی پیغمبر می میرد.م (همان، ص 39)

بشر یک نیازهای ثابت و همیشگی دارد و یک نیازهای متغیر و موقت همه ی نیازهای بشر متغیر نیست. نیازهایی که مربوط به معنی زندگی انسان است ثابت است و نیازهایی که مربوط به مشکل و صورت زندگی انسان است متغییر و متحول است... و مسائل دینی متوجه روح زندگی است نه شکل زندگی

منطق دوم: قانون زندگی بشر متغیر است

«از نظر این عده معنی اینکه مقتضیات زمان فرق می کند این است که نیازهای بشر تغییر می کند. مثالی ذکر می کنیم: آیا درصد سال پیش بشر نیاز داشت که برای خیابانها و ترافیک شهر یک سلسله مقررات راهنمایی دفع کند که مثلاً از طرف راست حرکت کند، سبقت در چهارراه ها جریمه دارد؟ خیر، برای این که چنین نیازی نبود... چون نیازها تغییر می کند پس قوانین باید تغییر کند. (همان، ص 41)

پاسخ منطق دوم: روح زندگی ثابت است

«بشر یک نیازهای ثابت و همیشگی دارد و یک نیازهای متغیر و موقت همه ی نیازهای بشر متغیر نیست. نیازهایی که مربوط به معنی زندگی انسان است ثابت است و نیازهایی که مربوط به مشکل و صورت زندگی انسان است متغییر و متحول است... مسائل دینی متوجه روح زندگی است نه شکل زندگی. شما اگر در خود اسلام مطالعه کنید. و این از ممیّزات اسلام است. در یک جا نمی بینید که اسلام روی شکل و صورت زندگی تکیه کرده باشد... همیشه روی روح و معنی زندگی تکیه می کند... ما همان آدم چهل سال پیش و پنجاه سال پیش هستیم با این که تمام این بدن ما چندین بار تغییر کرده و ریخته قسمتی از آن به صورت ناخن در زباله دان ریخته ... ولی ما، ما هستیم، به خاطر آن است که روح ما باقی است. زندگی اجتماعی بشر هم عیناً مانند همان اندام بشر و مانند همه ی جهان است، یک روح ثابت دارد و یک پیکر متغیر(همان، ص 42-43)

اصول اخلاقی ثابت است

اخلاق

«بشر از قدیم الایام نیازمند بوده است به اینکه به غرایز خودش نظام بدهد. دارای غریزه ی شهوت بوده، دارای غریزه ی جاه طلبی بوده دارای غریزه ی جنسی بوده است. در عین حال دارای غریزه ی علمی و حس کاوش بوده است، دارای غریزه ی زیبایی بوده، دارای غریزه ی نیکی و احسان و اخلاق بوده و دارای غریزه ی پرستش و تقدیس بوده است... نیاز داشته که این غرایز خودش را نظام بدهد. اسم این نظام دادن به غرایز اخلاق است. مثلاً انسان در اصول تربیتی خودش باید همیشه عقل خودش را به شهوات و جاه طلبی ها و به اصطلاح قدما عقل را بر نفس حالم قرار بدهد. این یک اصلی است که بدن کهنه می شود و پیکره جهان هم کهنه می شود ولی این اصل تغییر نمی کند.(همان ص 43)

مسئله عصمت زمان

«در برخی از نحله های فلسفی اروپا و مخصوصاً در فلسفه هگل که روی مسئله ملیت و نژاد پرستی تأکید شده است، روی مسئله ای به نام – اگر چه این تعبیر را من می کنم – عصمت زمان  یعنی معصوم بودن زمان تکیه گردیده است او معتقد است که روح یک ملت هستیم به طرف جلو می رود و روح ملت مُلهَم از عقل مطلق است و بنابراین روح ملت اشتباه نمی کند. یک فرد اشتباه می کند ولی روح ملت و به تعبیر دیگر روح زمان اشتباه نمی کند... این چگونه است.» (همان، ص 45)

پاسخ به مسئله عصمت زمان

«ما اینجا هم باید اندکی بایستیم و بگوییم مطلب این طور نیست. زمان از خودش چیزی نیست که ما بگوییم زمان اشتباه می کند یا اشتباه نمی کند. این بشر است که باید روی او بحث کنیم که آیا اشتباه نمی کند. آنچه که بشر در اجتماع به وجود می آورد مختلف است گاهی گلهایی است که از عقل بشر، از علم بشر، از تفحصات و تحقیقات بشر شکفته است. گرچه در همین ها هم باز بشر احیانا اشتباه می کند ولی اگر به نسبت حساب کنیم هر چه پیش می رود از اشتباهات بشر  کاسته می شود و به سوی کشف حقیقت می رود ... . اینها از چیزهایی است که بالضروره باید با آن هماهنگی کرد و بلکه در بعضی از قسمت ها محال است انسان هماهنگی نکند یعنی نمی تواند رقابت کند ... (همان، ص 45)»

انسان دو مسئولیت دارد: یکی این که در مسیر زمان پیش برود و با پیشرفت زمان مخالفت نکند، مقاومت نکند، کهنه پرستی نکند. مثل بسیاری از افراد، در عین حال یک مسئولیتی به همین اندازه بزرگ دارد که با انحراف زمان مبارزه کند. اینجا که یک مسئولیت سومی به وجود می آید و آن تشخیص دادن پیشرفت های زمان از انحرافات زمان است

«ولی یک مطلب دیگر هست و آن این است که انسان تنها موجود عالم نیست و کارهایش تنها از غریزه ی علمش نامش نمی شود، انسان یک موجود شهوتران و هواپرست و جاه طلب هم هست و بسیاری از پدیده های جهان که پیدا می شود و خیلی هم نو و تازه است، وقتی که ما دقت می کنیم که این را عقل و علم بوجود آورده یا شهوت و حرص و طمع و جاه طلبی. می بینیم زاده ی علم نیست زاده ی جاه طلبی بشر است، زاده ی شهوت پرستی بشر است و حتی زاده علم اسیر در دست جاه طلبی بشر است. (همان، ص 46)

بنابراین زمان – که در واقع همان بشر است – هم امکان پیشروی دارد هم امکان انحراف. پس ما نمی توانیم تسلیم این کلمه بشویم؛ با مقتضیات زمان باید هماهنگی کرد. می گوییم ما باید مطلب را بشکافیم. راست است، مقتضیات زمان یعنی مقتضیات بشر. با کدام مقتضیات زمان می گویید باید هماهنگی کرد؟ ... انسان دو مسئولیت دارد: یکی این که در مسیر زمان پیش برود و با پیشرفت زمان مخالفت نکند، مقاومت نکند، کهنه پرستی نکند. مثل بسیاری از افراد، در عین حال یک مسئولیتی به همین اندازه بزرگ دارد که با انحراف زمان مبارزه کند. اینجا که یک مسئولیت سومی به وجود می آید و آن تشخیص دادن پیشرفت های زمان از انحرافات زمان است» (همان، ص 48)

این خیلی افتخار بزرگی است که از صدر اسلام علمای اسلام آمدند گفتند که بین عقل و شرع هماهنگی است: کل ما حکم بِهِ العقل حکم به الشرع و کل حکم بِهِ الشرع حکم به العقل مقصودشان این بود که اگر واقعاً یک چیزی را عقل اکتشاف کند، ما فرضاً دلیل نقلی نداشته باشیم، همین اکتشاف عقلی کافی است که بفهمیم اسلام با این موافق است

راز هماهنگی اسلام با خلقت و نوامیس خلقت

(تطور و تکامل) چیست؟ پاسخ این سؤال منوط به تبین دو دلیل مهم و اساسی است:

 دلیل اول: در اسلام اصالت با عقل است.

«یکی از آن رمزها و رازها اصالتی است که اسلام برای عقل قائل شده است... وقتی که به کتب فقهی مراجعه می کنید می بینید آنگاه که می خواهند منابع اجتهاد و استنباط را به دست بدهند می گویند: کتاب، سنت، اجماع، عقل. عقل را به عنوان منبعی  در عرض کتاب و سنت و اجماع قرار می دهند... . این خیلی افتخار بزرگی است که از صدر اسلام علمای اسلام آمدند گفتند که بین عقل و شرع هماهنگی است: کل ما حکم بِهِ العقل حکم به الشرع و کل حکم بِهِ الشرع حکم به العقل مقصودشان این بود که اگر واقعاً یک چیزی را عقل اکتشاف کند، ما فرضاً دلیل نقلی نداشته باشیم، همین اکتشاف عقلی کافی است که بفهمیم اسلام با این موافق است و اگر دلیل نقلی به ما نرسیده بوده و به ما نرسیده است. ... یعنی مقررات اسلام براساس یک مجهولات و مرموزات خارج از دسترس اندیشه و فکر و عقل نیست، براساس یک سلسله مصالح و مفاسد در زندگی بشر است ه برای عقل قابل مطالعه است.»(همان، ص 51)

دلیل دوم: عدم توجه اسلام به شکلهای زندگی و توجه به روح زندگی

روزی حلال

«علت دومی که در اسلام وجود دارد [و موجب هماهنگی با توسعه و تحول دنیاست] همان است... که اسلام به صور و شکل های زندگی توجه ندارد. ... همیشه به روح زندگی توجه دارد و به همین جهت از تصادم با پیشرفت های زندگی پرهیز کرده چون آنچه که علم و صنعت و تکنیک آن را .... پیش می برد صورت زندگی و ابزار زندگی است، ساختمانها و [قالب های زندگی است مثال] اگر من بخواهم پول بدهم و درازایش چیزی بخرم که اساساً هیچ فایده ای به حال من ندارد، اسلام می گوید این معادله باطل است، تو باید در مقابل، یک مال بگیری، این که ثروت نیست و به حال تو فایده ندارد. یا فایده ای است که تو خیال می کنی فایده است ولی اسلام به رسمیت نمی شناسد. از آن طرف فقها گفته اند چون اسلام استفاده از اعیان نجسه را تحریم کرده پس خرید و فروشش جایز نیست و از نوع معاملات باطل است. مثلاً خون استفاده ای که از خون در آن وقت می کردند این بود که خون را می خوردند. اسلام خون خوردن را تحریم کرده است. حالا اگر زمان تغییر کرد و برای خون استفاده ای کشف شد و خون مورد استفاده ای غیر از آن استفاده ای که قبلاً می کردند و اسلام آن را تحریم کرده بود، قرار گرفت، استفاده ای که خود اسلام هم آن را جایز می داند. مثل همین که از خون انسان در بدن انسان دیگر یا برای مجروحین استفاده می کنند، [در این صورت حکم تغییر می کند]... بنابراین تغییر موضوع پیدا می شود. تغییر موضوع که پیدا شد. حکمش هم تغییر می کند. ولی این نسخ نیست. قانون اسلام نسخ نشده، موضوع عوض شده و تبدیل پیدا کرده است.»(همان، ص 53)

سید صالح زاهدی

گروه دین تبیان

مشاوره
مشاوره
در رابطه با این محتوا تجربیات خود را در پرسان به اشتراک بگذارید.