انسان مظهر العجائب خلق می کند؟
سخنانی از رئیس جمهور محترم کشورمان که این روزها مورد نقد های متفاوتی قرار گرفته از این قرار است : «انسان می تواند مظهر خلاقیت خدا شود و هر آنچه خدا خلق کرده است انسان هم می تواند خلق کند با این تفاوت که او خالق و انسان مخلوق است.» این عبارت از سه جمله تشكیل شده است كه جمله دوم آن انسان را به فكر فرو میبرد. آیا واقعا هر آنچه خدا خلق کرده است انسان هم میتواند خلق کند؟؟
آیا انسان میتواند «مظهر العجایب» خلق كند؟ خداوند مخلوقی چون حضرت علی(ع) را كه «مظهرالعجایب» است خلق كرده، آیا انسان نیز میتواند آن را و یا حتی مانند آن را خلق كند؟!
قرآن كریم در آیات گوناگونی ما را بر سخن گفتن صحیح و استوار دستور داده و از ما خواسته است در مواردی كه علم نداریم سخن نگوییم. آیه 70 سوره مباركه احزاب چنین دستور میدهد : «یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ قُولُوا قَوْلاً سَدیداً: اى كسانى كه ایمان آوردهاید، از خدا پروا كنید و سخنى درست و استوار گویید.[1]» علامه طباطبایی در شرح قول سدید مینویسد : «كلمه "سدید" از ماده "سداد" است، كه به معناى اصابت رأى، و داشتن رشاد است، و بنا بر این، قول سدید، عبارت است از كلامى كه هم مطابق با واقع باشد، و هم لغو نباشد، و یا اگر فایده دارد، فایدهاش چون سخنچینى و امثال آن، غیر مشروع نباشد. پس بر مؤمن لازم است كه به راستى آنچه مىگوید مطمئن باشد، و نیز گفتار خود را بیازماید، كه لغو و یا مایه افساد نباشد.[2]» طبق این كلام، ایشان اطمینان به راستی سخن گفته شده را وظیفه هر گوینده می داند.
آیه 36 سوره مباركه اسراء نیز ما را از پیگیری آنچه به آن علم نداریم نهی كرده میفرماید : «وَ لا تَقْفُ ما لَیسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ كُلُّ أُولئِكَ كانَ عَنْهُ مَسْؤُلاً : و چیزى را كه بدان علم ندارى دنبال مكن، زیرا گوش و چشم و قلب، همه مورد پرسش واقع خواهند شد[3].» میتوان از این آیه شریفه نتیجه گرفت كه سخن گفتن از آنچه درباراش علم نداری مورد نهی قرآن است و در قیامت مورد سوال واقع خواهد شد.
این مقدمه كوتاه آغازی بود بر نقد یكی از سخنان رییس جمهور محترم كشورمان، كه اخیرا در همایش علم تا عمل ایراد شده است. جملات ایشان به نقل از خبرگزاری فارس چنین است : «انسان می تواند مظهر خلاقیت خدا شود و هر آنچه خدا خلق کرده است انسان هم می تواند خلق کند با این تفاوت که او خالق و انسان مخلوق است.» این عبارت از سه جمله تشكیل شده است كه جمله دوم آن انسان را به فكر فرو میبرد. آیا واقعا هر آنچه خدا خلق کرده است انسان هم میتواند خلق کند؟؟
نكته اولی كه باید بدان توجه داشت امكان خلق توسط بشر است. اگر خلق را به معنای عمومی آن بگیریم كه مثلا عامه مردم میگویند فلانی خالق یك اثر هنری است یا فلان نویسنده داستانی شكفت را خلق كرده است و امثال آن ... با این معنا باید گفت همه ما خالق برخی آثار و اشیاء هستیم. البته سطح این خلق آنقدر پایین است كه همه بشر میتوانند آن را ادعا كنند و انجام دهند. اما اگر خلق را به معنای دقیقتر آن یعنی؛ "ابداع و ایجاد چیزی بدون تقلید و سابقه قبلی"[4] بدانیم و منظورمان از خلق، ایجاد چیزهایی باشد كه در توان و قدرت عموم بشر نیست باید گفت این خلقت فقط در اختیار خداوند است و البته به هركه بخواهد عطا خواهد نمود.
برخی علمای لغت می گویند خلق گاهی در معنای "ایجادی كه با تغییرات به دست میآید[5]" است و در این معنا، بر بشر نیز اطلاق میشود و میتوان خلقت توسط بشر را به این معنا دانست.
نكته دوم آن است كه خلق كردن در معنای خاص آن، توسط برخی از انسانهای برگزیده ممكن است اما باید دانست این خلقت، همان قدرت خلق الهی است كه به برخی از بندگان خاص خود عطا میكند و فراتر از خلقی است كه انسان با علم و دانش به قدرت آن دسترسی پیدا میكند و مثلا یك محصولی را ایجاد میكند. قرآن كریم به صراحت اعلام میكند كه خداوند به حضرت عیسی(ع) قدرت خلق داده بود و ایشان با اذن و اجازه خداوند به خلق پرندگان دست میزدند. آیه 110 سوره مباركه مائده میگوید: «إِذْ قالَ اللَّهُ یا عیسَى ابْنَ مَرْیمَ اذْكُرْ نِعْمَتی عَلَیكَ وَ عَلى والِدَتِكَ إِذْ أَیدْتُكَ بِرُوحِ الْقُدُسِ تُكَلِّمُ النَّاسَ فِی الْمَهْدِ وَ كَهْلاً وَ إِذْ عَلَّمْتُكَ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ التَّوْراةَ وَ الْإِنْجیلَ وَ إِذْ تَخْلُقُ مِنَ الطِّینِ كَهَیئَةِ الطَّیرِ بِإِذْنی فَتَنْفُخُ فیها فَتَكُونُ طَیراً بِإِذْنی وَ تُبْرِئُ الْأَكْمَهَ وَ الْأَبْرَصَ بِإِذْنی وَ إِذْ تُخْرِجُ الْمَوْتى بِإِذْنی وَ إِذْ كَفَفْتُ بَنی إِسْرائیلَ عَنْكَ إِذْ جِئْتَهُمْ بِالْبَیناتِ فَقالَ الَّذینَ كَفَرُوا مِنْهُمْ إِنْ هذا إِلاَّ سِحْرٌ مُبینٌ: (به خاطر بیاور) هنگامى را كه خداوند به عیسى بن مریم گفت: «یاد كن نعمتى را كه به تو و مادرت بخشیدم! زمانى كه تو را با روح القدس تقویت كردم كه در گاهواره و به هنگام بزرگى، با مردم سخن مىگفتى و هنگامى كه كتاب و حكمت و تورات و انجیل را به تو آموختم و هنگامى كه به فرمان من، از گل چیزى بصورت پرنده مىساختى، و در آن مىدمیدى، و به فرمان من، پرندهاى مىشد و كور مادرزاد، و مبتلا به بیمارى پیسى را به فرمان من، شفا مىدادى و مردگان را (نیز) به فرمان من زنده مىكردى و هنگامى كه بنى اسرائیل را از آسیب رساندن به تو، بازداشتم در آن موقع كه دلایل روشن براى آنها آوردى، ولى جمعى از كافران آنها گفتند: اینها جز سحر آشكار نیست!»[6] در این آیه شریفه از واژه "خلق" استفاده شده است كه با قید "باذنی" مقید شده و نشان میدهد این یك قدرت الهی است كه فقط به برخی بندگان خاص خود داده و آنان نیز تنها به اذن الهی میتوانند از آن استفاده كنند.
نكته بعدی این است كه ما معتقدیم انسان میتواند مظهر اسماء و صفات الهی گشته و صفات خدایی در او متجلی گردد. در حدیث قدسی آمده است كه :«عبدى اطعنى حتّى اجعلك مثلى أو مثلى أقول للشیء كن فیكون و تقول للشیء كن فیكون ...[7] : بنده من مرا اطاعت كن تا ترا مانند و مثل خود قرار دهم، من به هرچه بگویم باش، موجود میشود، تو نیز به هرچه بگویی باش، موجود شود.» این حالت كه در حدیث بدان اشاره شده است را "امر" یا "خلق" گویند كه در این حدیث قدسی راه دستیابی به چنین قدرت عظیمی، اطاعت الهی بیان شده است. اما سوال اینجاست كه به فرض درست بودن متن و سند و اسناد این حدیث، میتوان ادعا كرد "هر آنچه خدا خلق کرده است انسان هم میتواند خلق کند"؟!
نقد اصلی نویسنده بر دو مسأله تكیه دارد اولا اینكه منظور از انسان در عبارت مورد نقد چیست؟ اگر منظور از انسان، انسان كامل و خلیفه الهی است ـ كه مظهر اسماء و صفات اوست ـ شاید بتوان قبول كرد كه طبق آیه شریفه فوق و برخی احادیث، انسان كامل به اذن الهی قدرت خلق پیدا میكند همانطور كه قرآن كریم چنین قدرتی را برای حضرت مسیح(ع) بیان می دارد. بعضی از احادیث شیعه به وجود این قدرت برای ائمه اشاره دارد[8] كه البته مورد بحث علما و متكلمین بوده و هست و شاید ورود به چنین مباحثی برای اغلب مردم بدون فایده و بلكه مضر باشد. باید گفت علیرغم وجود برخی روایات، بسیاری از علما قدرت خلق را خاص خداوند دانسته و خالق بودن غیر او را در حد شرك میدانند.
ثانیا قید "هر آنچه" كه در عبارت مورد نقد آمده است راه هرگونه توجیهی را میبندد. شاید اگر قید مذكور نبود، نیازی به چنین نقدی احساس نمیشد اما با وجود این سور عمومی نمیتوان سكوت كرد و اجازه ورود به چنین مباحثی را به هركسی داد. اولین سوالی كه به ذهن شنونده عبارت مورد نقد میرسد این است كه خداوند مخلوقی چون علی(ع) را كه مظهرالعجائب است خلق كرده است، آیا انسان میتواند آن را و یا حتی مانند آن را خلق كند؟؟ همین سوال ساده خود بهترین پاسخ بر رد ادعای مطرح شده است. خداوند متعال درباره قرآن كریم چنین میفرماید : «قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلى أَنْ یأْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْآنِ لا یأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَ لَوْ كانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهیراً[9] : بگو: اگر انسانها و پریان (جن و انس) اتفاق كنند كه همانند این قرآن را بیاورند، همانند آن را نخواهند آورد هر چند یكدیگر را (در این كار) كمك كنند.» یعنی اگر تمام انس و جن دست به دست هم دهند نمیتوانند مثل قرآن را بیافرینند حال چطور ادعا میشود كه : "هر آنچه خدا خلق کرده است انسان هم می تواند خلق کند"؟!
خداوند كهكشانهایی با آن عظمت خلق كرده است آیا انسان نیز میتواند مانند آن را خلق كند؟
خداوند آسمانی با آن رفعت خلق كرده است آیا انسان نیز میتواند مانند آن را خلق كند؟
خداوند خورشیدی با آن حرارت خلق كرده است آیا انسان نیز میتواند مانند آن را خلق كند؟
در انتها این بحث را با جملاتی از تفسیر نمونه آیتالله مكارم شیرازی به پایان میبریم. ایشان در تفسیر آیه 14 سوره مباركه مومنون مینویسد :
«فَتَبارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقِینَ" بزرگ و پر بركت است خدایى كه بهترین خلق كنندگان است". تعبیر به "أَحْسَنُ الْخالِقِینَ" (بهترین آفرینندگان) این سؤال را به وجود مىآورد كه مگر غیر از خدا آفریدگار دیگرى وجود دارد؟! بعضى از مفسران توجیهات گوناگونى براى آیه كردهاند، در حالى كه نیازى به این توجیهات نیست، و كلمه خلق به معنى اندازهگیرى و صنعت در باره غیر خداوند نیز صادق است، ولى البته خلق خدا با خلق غیر او از جهات گوناگونى متفاوت است:
- خداوند ماده و صورت اشیاء را مىآفریند، در حالى كه اگر انسان بخواهد چیزى ایجاد كند تنها مىتواند با استفاده از مواد موجود این جهان صورت تازهاى به آن ببخشد مثلا از مصالح ساختمانى خانهاى بسازد، یا از آهن و فولاد، اتومبیل یا كارخانهاى اختراع كند.
- از سویى دیگر خلقت و آفرینش خداوند، نامحدود است و او آفریدگار همه چیز است اللَّهُ خالِقُ كُلِّ شَیءٍ (سوره رعد آیه 16) در حالى انسان موجودات بسیار محدودى را مىتواند ابداع كند، و گاه توأم با انواع ضعفها و نقصها است كه در جریان عمل باید آنها را تكمیل كند، اما خلق و ابداع پروردگار خالى از هر گونه عیب و نقص است.
- از سوى سوم در آنجا كه انسان توانایى بر این امر پیدا مىكند، آن نیز به اذن و فرمان خدا است كه بى اذن او در عالم حتى برگى بر درختى نمىجنبد چنان كه در باره حضرت مسیح (ع) در سوره مائده آیه 110 مىخوانیم وَ إِذْ تَخْلُقُ مِنَ الطِّینِ كَهَیئَةِ الطَّیرِ بِإِذْنِی: "در آن هنگام كه تو از گل، صورتى همچون صورت پرنده به اذن من خلق مىكردى".[10] »
آری ، بار دیگر از دولتمردان نظام اسلامی تقاضا می كنیم در سخنرانی های خود به مسائلی این چنینی ورود پیدا نكنند. طرح مباحثی از این دست، حتی در صورت صحت نیز مورد اشكال است زیرا هر سخن جایی و هر نكته . . . و هنگامی كه مبحث طرح شده دارای اشكالات اساسی است، بیان آن جز زیان دنیوی و اخروی برای گوینده و ایجاد شبهه برای شنوندگان، حاصلی ندارد.
پینوشتها:
[1] ترجمه مرحوم آیت الله مشكینی
[2] ترجمه المیزان، ج 16، ص 523
[3] ترجمه مرحوم فولادوند
[4] ترجمه مفردات راغب، ص 253
[5] ترجمه مفردات راغب، ص 253
[6] ترجمه آیتالله مكارم شیرازی
[7] بحارالانوار، ج102، ص 165
[8] ... فإنّا صنایع ربّنا، و النّاس بعد صنایع لنا...، تحف العقول، ص 7
[9] سوره مباركه اسراء، آیه 88
[10] تفسیر نمونه، ج14، ص 209
بخش قرآن تبیان
منبع : مشرق نیوز