صله رحم، واجبی غیر قابل ترک شدن

این روز‎ها که معنویت در درجه دوم از اهمیت قرار دارد، صفحات زندگی اهل دل و دین را که ورق می‎زنی، خواهی یافت که پرونده‎ای برای دلجویی از بستگان باز است .

«صله» در لغت به معنای احسان و دوستی آمده است و مراد از «رَحِم» خویشاوندان و بستگان می باشد.[1] در اصطلاح، صله رحم محبت و سلوك داشتن با خویشان و نزدیكان است.[2]

در شرع مقدّس اسلام و آیات و روایات، معنای خاصی برای رحم ذكر نشده است. از اینجا می فهمیم كه این كلمه نیز مانند سایر كلمات، حمل بر معنای عرفی متداول می شود.

شاید رحم به معنای خویشاوندانی باشد كه از طرف پدر و مادر و نیز فرزندان به یكدیگر وابسته باشند، هر چند كه این وابستگی به چند واسطه باشد.

عروه بن یزید از امام صادق ـ علیه السلام ـ درباره تفسیر آیه «وَ الذینَ یَصلونَ ما اَمرَ اللهُ بهِ اَن یُوصلَ» [3] پرسید. آن حضرت پاسخ داد:

مراد از كسانی كه خداوند پیوستن به آنان را فرمان داده، خویشاوندان توست.[4]

بنابراین، صله رحم، پیوند با تمام خویشان می باشد، بدیهی است كه خویشاوند هر قدر به انسان نزدیك تر باشد. وظیفه او در حفظ پیوند، شدیدتر و لازم تر است.

جایگاه صله رحم در اسلام

اسلام تحكیم پیوندهای خویشاوندی واستحكام روابط خانوادگی را به شدت مورد تأكید و توجه قرار داده و صله رحم و رسیدگی به بستگان را به عنوان یك ارزش الهی واجب كرده است و خدای متعال آن را در ردیف پرستش خویش قرار داده، می فرماید:

«وَ اعبُدوا اللهَ وَ لاتُشركُوا بِهِ شَیْئاً وَ بالوالِدینِ احساناً و بِذِی القُربی...» [5]

خدا را بپرستید و هیچ چیز را شریك او قرار ندهید و به پدر و مادر و خویشان نیكی كنید.

در جای دیگر می فرماید:

«و اتَّقوا اللهَ الَّذی تَسائَلونَ بِهِ‌ و الاَرحامَ انَّ اللهَ كانَ عَلیكُمْ رَقیباً» [6]

بترسید از آن خدایی كه به نام او از یكدیگر درخواست می كنید؛ و درباره ارحام كوتاهی نكنید، همانا خداوند مراقب شماست.

رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ درباره اهمیت آن فرمود:

به آنان كه حاضرند و آنان كه غایبند و آنان كه از صُلب های مردان و رَحِم های زنان تا روز قیامت به دنیا می آیند سفارش می كنم كه صله رحم نمایند، گرچه مستلزم پیمودن یك سال راه باشد، زیرا صله رحم (یكی) از (مسائل مهم) دین است. [7]

امیرمؤمنان ـ علیه السلام ـ نیز به فرزندش چنین سفارش می كند:

«اَكرم عَشیرتَكَ، فَاِنَّهم جَناحُكَ الّذی بهِ تَطیرُ، وَ‌ اَصْلُكَ الّذی اِلیهِ تَصیرُ، وَ‌ یَدُكَ الَّتی بِها تَصوُلُ» [8]

خویشانت را گرامی بدار، زیرا آنان بال و پَرِ تو هستند كه با آنان پرواز می كنی و اصل و ریشه تو می باشند كه به ایشان باز می گردی و دست (یاور) تو هستند كه با آنها (به دشمن) حمله می كنی (و پیروز می شوی).

این همه تأكید وسفارش نسبت به صله رحم در قرآن و احادیث، بیانگر ضرورت و نقش حیاتی آن است. در منابع فقهی ما نیز چنین آمده است: «صله رحم مطلقا واجب است هر چند كه خویشاوندان انسان مرتد یا كافر باشند.»[9] به عبارت دیگر كفر و فسق سبب سقوط حق خویشاوندی نمی شود، بلكه صله رحم در این گونه موارد نیز امری پسندیده است و چه بسا موجب هدایت و نجات آنها از گمراهی شود.

راوی می گوید: به امام صادق ـ علیه السلام ـ عرض كردم: «كسانی با من خویشاوندی دارند، اما با من هم عقیده نیستند، آیا برای آنان بر عهده ام حقی است؟ فرمود:

بلی؛ حق خویشاوندی را چیزی قطع نمی كند و اگر با تو هم عقیده باشند، برای آنان دو حق است؛ یكی حق خویشاوندی و دیگری حق اسلام.[10]

دلجویی از بستگان از منظر قرآن

صله‎رحم؛ سنت سنیه‎ای است که قرآن کریم مکرر به آن سفارش فرموده است. از امام صادق (علیه‎السلام) پرسیدند: مراد از آیه 21 سوره رعد «و الذین یصلون ما امرالله به ان یوصل» چه‎کسانی هستند؟ حضرت پاسخ فرمودند: مراد از آن‎چه خدا امر به پیوستن آن فرموده است، خویشاوندان توست و چه‎بسا در آیه 25 همان سوره که می‎فرماید: «الذین یقطعون ما امر الله به ان یوصل»، منظور از کسانی‎که می‎شکنند دستور خدا را در مورد آن‎چه خداوند فرمان به پیوند آن داده است و خداوند آنان را مورد لعن و نفرین قرار داده، کسانی باشند که در برنامه زندگانی خود بستگان را کنار گذاشته‎اند. مشابه این مطلب در سوره بقره آیه 27 نیز آمده است.

و همچنین آیات دیگری بر وجوب و اهمیت صله‎رحم فی الجمله دلالت دارند مانند آیات شریفه 83 بقره، 36 نساء، 151 انعام، 23 اسراء که به نیکویی کردن و دلجویی از پدر و مادر و نزدیکان اشاره دارد.

راه‎‎های گوناگون صله‎رحم

1- بذل جان: فردی را می‎شناسم که یکی از کلیه‎‎های خودش را به برادرش اهدا کرد و اکنون بیش از 30 سال است هر یک با یک کلیه زندگی می‎کنند، البته این‎گونه صله‎رحم خیلی خاص است و توقعی نمی‎رود کسی تا این اندازه بذل جان کند، لیکن باید در گوشه ذهن ما باشد؛ چنان‎چه لازم شد شبی از خواب خود بزنیم تا مشکل یکی از بستگان‎مان، حل شود، این کار را انجام دهیم و این نیز بذل جان است. در وسائل الشیعه از پیامبر گرامی اسلام نقل شده که فرمودند: هر کس با بذل جان و مال، صله‎رحم کند خدای بزرگ به او اجر صد شهید خواهد داد.

2- بذل مال: امیرالمؤمنین در خطبه 142 نهج‎البلاغه می‎فرمایند: کسی‎که خدا مالی به او بخشیده، لازم است از بستگان خویش دستگیری کند.

3- کمک فکری: مناسب است انسان در کنار بذل جان و مال، مشاور فکری مناسبی برای خویشاوندان بوده و گاهی سنگ صبور آنان شود و اگر کوتاهی از آنان در امر دین، مشاهده کرد، آنان را راهنمایی کند و بداند مطابق دستور شرع مقدس، قطع رحم جایز نیست، اگرچه آن‎ها در پاره‎ای از اعتقادات، با ما اختلاف داشته باشند. باید مطابق موازین آنان را ارشاد کند و در این صله‎رحم، خود و فرزندانش از انحرافات مصون باشند و الا باید صله‎رحم را به‎گونه‎ای به‎پا دارد که این‎گونه مشکلات در کنار آن حادث نشود و چه‎بسا کمک فکری و عاطفی او را به مسیر صحیح بازگرداند. باید دانست بسیاری از اختلافات مردم، به‎خاطر بی‎مهری و فخر فروشی و حسادت و این‎گونه مسایل پدید می‎آید که عمده آن‎ها با کمک عاطفی التیام می‎یابد.

حضور در غم و شادی و تشییع جنازه و عروسی و شادی‎ها و غم‎ها، کمک عاطفی محسوب می‎شود و همه از مصادیق بارز صله‎رحم است. امیرالمؤمنین می‎فرمایند: «صِلوا ارحامکم و لو بالتسلیم» حتی با یک سلام می‎توانید از بستگان دلجویی کنید.

آثار صله‎رحم

احیای این سنت نبوی، مزد‎های سرشاری در نظر گرفته که انسان نباید از آن منافع صرف‎نظر کند.

1- روزی فراوان

2- طول عمر

3- اخلاق نیکو

4- پاکی اعمال

5- دفع بلا

6- آسانی حساب

7- آبادی شهرها

در خاتمه این نکته شایان ذکر است، همان‎گونه که صله‎رحم آثار فراوان معنوی و مادی دارد، قطع رحم می‎تواند تأثیر عکس داشته باشد مثلا در روایت وارد شده که قطع رحم «یخرب الدیار»، قطع رحم باعث تخریب شهر‎ها می‎شود، در صورتی‎که صله‎رحم موجب آبادانی شهر‎ها می‎شود. امام صادق (علیه‎السلام) از امام سجاد (علیه‎السلام) نقل می‎کند که فرمود: «اِیّاک وَ مصاحَبَهَ القاطِعِ لرَحِمِهِ فَانَّهُ وَجَدتُهُ مَلْعونا فی کتابِ اللهِ فی ثَلاثِ مَواضعَ»[11] از مصاحبت قاطع رحم، حذر کن که او را سه‎بار در کتاب خدا ملعون و بریده از رحمت خدا یافته‎ام .

پی‎نوشت‎ها:

[1] . فرهنگ عمید.

[2] . لغت نامه دهخدا.

[3] . رعد (13)، آیه 21 (و آنان كه آنچه را خدا به پیوستن آن فرمان داده، پیوند می دهند).

[4] . اصول كافی، ج 2، ص 156.

[5] . نساء، آیه 36.

[6] . نساء، آیه 1.

[7] . بحارالانوار، ج 74، ص 105.

[8] . نهج‌البلاغه، نامه 31، ص 939.

[9] . استفتاأت از محضر امام خمینی، ج 1، ص 487.

[10] . بحارالانوار، ج 74، ص 131.

[11]. سفینه البحار، ج1، ماده رحم

فرآوری : زهرا اجلال

بخش قرآن تبیان

منابع :

هفته نامه پنجره

كتاب اخلاق اسلامی ج1، ص182 – مقاله علی اصغر الهامی نیا

سایت اندیشه قم