فعالیتهای تبلیغاتی انگلیس برای توجیه اشغال ایران

پس از ورود نیروهای انگلیسی به ایران، دولت انگلستان به این نتیجه رسید كه به یك سازمان تبلیغاتی به مراتب بزرگتر و گسترده‌تر از دفتر وابسته مطبوعاتی نیاز دارند، تا این سازمان قادر باشد كه احساس عمومی در ایران مبنی بر اینكه متفقین بالاخره از آلمان شكست خواهند خورد و پیروزی نهائی از آن آلمان است را خنثی نماید.

ورود نیروهای اشغالگر متفقین به ایران در سال 1320 و اخراج اتباع آلمانی از كشور سبب تغییری در احساسات ملت ایران نسبت به آلمان و آلمانیها نگردید. كینه و عداوت با روس و انگلیس سبب شده بود تا ایرانی ها در فاصله پایان جنگ اول و شروع جنگ دوم جهانی و در طول سلطنت رضا شاه شدیداً متمایل به آلمان شوند. سیاست نیروی سوم رضاشاه و تبلیغات دولت آلمان نیز سبب تشدید این امر شده بود. در طی سالهای جنگ دوم جهانی هم آلمانیها دست به تبلیغات شدیدی بر علیه متفقین زدند و بخش فارسی رادیو آلمان كه از برلن پخش می‌شد سهم عمده‌ای در این تبلیغات داشت. برای مقابله با تبلیغات آلمان و جلب توجه ایرانیان، انگلیسیها نیز دست به یك سلسله تبلیغات همه‌جانبه و همه‌گیر در ایران زدند كه در تمام طول سال‌های جنگ ادامه داشت.

پس از ورود نیروهای انگلیسی به ایران، دولت انگلستان به این نتیجه رسید كه به یك سازمان تبلیغاتی به مراتب بزرگتر و گسترده‌تر از دفتر وابسته مطبوعاتی نیاز دارند، تا این سازمان قادر باشد كه احساس عمومی در ایران مبنی بر اینكه متفقین بالاخره از آلمان شكست خواهند خورد و پیروزی نهائی از آن آلمان است را خنثی نماید. در ماه‌های اول سال 1942 انگلیسیها اقدام به تأسیس «دفتر روابط عمومی» در سفارت انگلیس در تهران نمودند كه در واقع اداره‌ای تابع وزارت اطلاعات دولت انگلستان بود. در طول سالهای جنگ دفتر روابط عمومی سفارت انگلیس در تهران دست به یك سلسله تبلیغات و انتشارات وسیع در ایران زد و روز به روز نیز بر وسعت تبلیغات خود می‌افزود. در آغاز سال 1943 اولین روزنامه انگلیسی در ایران با نام «اخبار روزانه تهران "Tehran Daily News" توسط این دفتر منتشر شد. از طرف دفتر وابسته مطبوعاتی انگلیس در تهران نیز یك نشریه هفتگی به نام «تفسیر» منتشر می‌شد. قسمتی از مطالب این نشریه شامل اخبار و تفسیرهای سیاسی بود و قسمت عمده آن ترجمه مقالاتی بود كه از سوی وزارت اطلاعات انگلستان در رابطه با مسائل روز و به ویژه با تأكید بر نقش و سهم امپراطوری بریتانیا در جنگ تهیه می‌گردید. این نشریه هفتگی مصور خوانندگان و طرفدارانی هم در ایران داشت و تیراژ آن به یازده هزار نسخه می‌رسید و توسط سفارت انگلیس در تهران توزیع می‌شد و برای اكثر رجال و سیاستمداران و اعضای دولت و نمایندگان مجلس فرستاده می‌شد.

برای نسل جوان نیز نشریه‌ای به نام «نونهالان» هر پانزده روز یكبار منتشر می‌شد.

روزنامه نونهالان در اكتبر 1943 پا به عرصه حیات گذارد این روزنامه با تیراژ بیست هزار نسخه بزرگترین رقم تیراژ روزنامه در آن زمان را به خود اختصاص داده بود. روزنامه نونهالان با همكاری وزارت فرهنگ بین شاگردان مدارس توزیع می‌شد و هیئت تحریریه‌ای مركب از افراد ایرانی در تهیه مطالب این روزنامه به سردبیر آن كمك می‌كردند. دفتر روابط عمومی سفارت انگلیس همچنین برای بانوان ایران مجله ماهیانه‌ای بنام «عالم زنان» منتشر می‌كرد. این مجله در ژوئن 1943 با تیراژ چهار هزار نسخه شروع به انتشار نمود.

علاوه بر انتشار مجله و روزنامه، دفتر روابط عمومی سفارت انگلیس یك واحد فیلم هم دایر نمود كه به نمایش فیلم‌های خبری و تبلیغاتی انگلیسی اقدام می‌كرد. نمایش این فیلم‌ها یا از طریق كانالهای تجاری ایرانی مانند سینماها به نمایش در می‌آمدند یا اینكه توسط اتومبیلهای سیار مخصوص نمایش فیلم در استانها و شهرستانها به معرض نمایش گذاشته می‌شدند. یك برنامه نیم‌ساعته رادیوئی نیز به زبان فارسی از سوی دفتر روابط عمومی سفارت انگلیس در تهران از رادیو ایران پخش می‌شد. تبلیغات تصویری هم جای خود را داشت. تصاویر و پوسترهای تبلیغاتی كه دفتر روابط عمومی تهیه كرده بود در «مركز اطلاعات بریتانیا» در تهران و در قرائت‌خانه‌ها و كتابخانه‌های كنسولگریهای انگلستان در شهرستان‌های ایران به معرض نمایش گذاشته می‌شد.

در سال‌های 1944 و 1945 فعالیتهای دفتر روابط عمومی سفارت بریتانیا به مراتب گسترده‌تر و منظم‌تر گردید نشریه روزانه تهران كه در بدو امر به صورت بولتن بود تبدیل به یك روزنامه چاپی گردید و یك بار در هفته نیز ضمیمه‌ای به همراه داشت. در اواخر سال 1944 روزانه تقریباً چهار هزار نسخه از این روزنامه در تهران و شهرستانها به فروش می‌رسید. این روزنامه علاوه بر اینكه حاوی اطلاعات و اخبار موثقی از اوضاع جنگ بود بار قسمتی از تبلیغات انگلیسیها را نیز به دوش می‌كشید و مطالبی هم درباره فعالیتهای بنیاد خیریه ایران و انگلیس و مركز تداركات خاورمیانه انتشار می‌داد.

در كنسولگریهای بریتانیا كه در نقاط مختلف ایران قرار داشتند نیز امر تبلیغات گسترش فوق‌العاده‌ای پیدا كرده بود. شعباتی از دفتر روابط عمومی در كنسولگریها هم دایر شده بود كه زیر نظر كنسول محل قرار داشت. كنسولگریها خود اقدام به انتشار بولتن‌های خبری نموده و علاوه بر آن به ایجاد قرائت خانه‌هائی در اماكن عمومی مبادرت نمودند تا نشریات خود را در اختیار خوانندگان قرار دهند. هر گونه تسهیلاتی در این قرائت خانه‌ها در اختیار خونندگان و مراجعین قرار داشت، و حتی دستگاههای گیرنده رادیویی در اختیار مردم بود تا بتوانند به برنامه‌های رادیو بی‌.بی‌.سی و یا دیگر فرستنده‌های رادیوئی انگلیس گوش فرا دهند.

در سال 1944 دفتر روابط عمومی سفارت انگلیس اقدام به ایجاد بخش ویژه‌ای نمود كه وظیفه آن تبلیغ برای اتباع كشورهای دیگر در ایران بود. یك قسمت از وظائف این بخش ویژه تدریس زبان انگلیسی به خارجیان مقیم ایران و همچنین به علاقمندان ایرانی بود. انجمن فرهنگی ایران و انگلیس هم سازمان خود را در ایران گسترش داده و بخصوص به تدریس زبان انگلیسی پرداخت. در سال 1944 فقط در تهران 650 نفر در انجمن فرهنگی ایران و انگلیس مشغول فرا گرفتن زبان انگلیسی بودند و حدود چهار صد نفر دیگر نیز به فعالیتهای دیگر چون استماع سخنرانیها تماشای فیلم، بازدید از نمایشگاه‌ها، شركت در كنسرتهایی كه از طرف انجمن ترتیب داده می‌شد و بالاخره شركت در جلسات مباحثه و گفتگوی هفتگی مشغول بودند. پنج نفر از كاركنان رسمی و ثابت سفارت انگلیس هم در دانشگاه و دبیرستانها و بانك ملی به تدریس زبان مشغول بودند. بیش از هفتصد نفر از ایرانیان نیز عصرها و یا در اوقات غیر اداری توسط پرسنل انگلیسی سفارت یا نظامیان نیروی هوائی سلطنتی بریتانیا كه در ایران بودند به فراگیری زبان انگلیسی اشتغال داشتند.

در سال 1945 كه بتدریج سرنوشت جنگ در جبهه‌ها به نفع متفقین تعیین می‌شد از شدت تبلیغات انگلیسیها در ایران نیز كاسته می‌گردید و به خصوص تبلیغات درباره جنگ و عملیات جنگی متوقف گردید. در اواخر سال 1945 تبلیغات سیاسی انگلیس جهت دیگری یافت و فعالیتهای تبلیغاتی معطوف به جلب توجه ایرانیان به نحوه طرز زندگی جامعه و مردم انگلیس گردید. در این نوع تبلیغات سعی انگلیسیها بر آن بود تا جنبه‌های مثبت جامعه انگلستان و طرز زندگی مردم آن را برای مردم ایران روشن ساخته و آنها را به شیوه زندگی انگلیسیها جلب نماید.

چنانچه در كیفیت و ماهیت تبلیغات انگلستان در ایران در طول سالهای جنگ دقت شود ملاحظه می‌گرد كه تبلیغات انگلیسیها نه از جنبه تهاجمی برخوردار بود و نه گمراه كننده به نظر می‌رسید. هیچگونه انتقاد و حمله مستقیم و غیر مستقیمی نسبت به هیچكدام از متفقین انگلیس در تبلیغات آنها وجود نداشت. سیاست تبلیغاتی انگلیس در ایران بر پایه اجتناب از هرگونه انتقاد و حمله‌ای بر علیه اتحاد شوروی استوار بود. همانگونه كه سیاست دولت انگلیس در سالهای جنگ، سیاست دوستی و برقراری روابط حسنه و همكاری تام و تمام با شوروی بود، تبلیغات آنها نیز از همین رویه پیروی می‌كرد و گردانندگان دستگاههای تبلیغاتی انگلیس نیز سعی داشتند تا ایرانیها را تحت تأثیر اتحاد و یگانگی و هم‌آهنگی كه در اردوی شوروی و انگلستان به وجود آمده بود قرار دهند. همین امر یكی از اشتباهات بزرگ سیاسی دولت بریتانیا بود، چرا كه مردم ایران به خوبی توجه داشتند كه هیچگونه اتفاق نظر و عمل و هدفی بین انگلستان و شوروی وجود ندارد و چنانچه مقتضیات نظامی جنگ این دو دشمن دیرین را در كنار هم قرار داده، دلیلی وجود ندارد كه بعد از خاتمه جنگ هم این سیاست ادامه یابد این قسمت را هدف‌های تبلیغاتی انگلیس، یعنی القاء دوستی و همكاری با شوروی نه تنها در ایرانیان مؤثر واقع نگردید بلكه این سوء ظن را نیز در مردم ایران تشدید كرد كه ممكن است بریتانیا استقلال، تمامیت ارضی و مصالح و منافع ایران را وجه‌المصالحه منافع خود در مقابل شوروی گرداند در همان حال كه انگلیسیها سعی می‌كردند تا در تبلیغات خود از هماهنگی و اتحاد و وحدت نظر و عقیده سیاسی با اتخاد شوروی دم بزنند، سیاست تبلیغاتی شوروی به خلاف آن تهاجمی بود. برای مردم ایران هم به درستی روشن بود كه سیاست تبلیغاتی بریتانیا در ایران در مقابل سیاست تبلیغاتی تهاجمی شوروی حالت تدافعی داشت و نتیجه‌گیری مردم ایران از چنین وضعی این بود كه بریتانیا در موقعیت ضعیفی قرار دارد و بنابراین نمی‌توان به آن اعتماد و اطمینان داشت.

بخش تاریخ ایران و جهان تبیان

منبع: موسسه مطالعات و  پژوهش ها سیاسی