تــــشـیّــع و تأثیر آن بر خانواده در ایران (2)
پدرسالاری
جامعهشناسان و مردمشناسان ، الگوى غالب در روابط خانوادگى را الگوى «پدرسالارى» دانستهاند. مهمترین شاخصهایى كه براى این الگو ذكر مىشوند عبارتند از: ریاست پدر بر خانواده، پدر نَسَبى (انتقال نسب از طریق پدر)، پدر مكانى (رفتن زن پس از ازدواج به خانه شوهر) و پدر نامى (انتقال نام خانوادگى از پدر به فرزندان )).
در برابر این الگو، الگوى «مادرسالارى» قرار دارد كه با شاخصهاى ریاست مادر، مادر نَسبى، مادر مكانى و مادر نامى تعریف مىشود. در فرهنگ معاصر غرب نیز الگوى «برابرى طلب یا دموكراتیك» ترویج و تشویق مىگردد كه بر حسب آن، زن و شوهر از حق مساوى و قدرت تصمیمگیرى برابر در امور خانوادگى برخوردارند. روشن است كه تعریفهاى یاد شده از ویژگى نوع ایدهآل برخوردارند و از نظر عینى، نمىتوان مرز قاطع و تعیینكنندهاى بین این الگوها مشخص كرد.
در ایران و دیگر كشورهاى اسلامى، همانند سایر ملتهاى جهان، الگوى پدرسالارى سابقهاى دیرینه دارد و برخى آموزههاى اسلامى مانند قوّامیت مردان بر زنان و تفكیك نقشهاى اقتصادى زن و مرد، كه در قرآن كریم بر آن تأكید شده، در تحكیم این الگو نقش مؤثرى داشتهاند. گفتنى است تمایز نقشهاى جنسیتى در دیدگاه اسلام، بر خلاف بسیارى از فرهنگهاى گذشته و حال، عارى از ارزشگذارى متفاوت براى نقشهاى گوناگون است و از نظر ارزشى، مىتوان دیدگاهى را به اسلام اسناد داد كه بر برابرى جنسى تأكید مىورزد.
به هر تقدیر، قانون مدنى جمهورى اسلامى ایران، طبق ماده 1105 به پىروى از شرع اسلام، ریاست خانواده را از خصایص شوهر دانسته؛ همچنانكه طبق ماده 1106 نفقه زن را در عقد دایم بر عهده شوهر قرار داده است. با اینهمه، بروز تحوّلاتى در الگوى خانواده پدرمحور در دهههاى اخیر در ایران، قابل انكار نیست و رواج نومكانى (سكونت زن و شوهر پس از ازدواج در خانهاى جدا از خانه بستگان شوهر و خانه بستگان زن) و همچنین كاهش وابستگى اقتصادى زنان به شوهران در نتیجه افزایش میزان اشتغال زنان از شاخصهاى این سیر تحوّلى است.
آنچه در این بحث توجه ویژهاى مىطلبد، تبیین این تحوّلات است. در اینجا، این پرسش مطرح مىشود كه آیا حركت تدریجى در جهت به رسمیت شناختن جایگاه زنان در خانواده و افزایش برابرى زن و شوهر را باید در تقابل با آموزههاى دینى ارزیابى كرد یا مىتوان تحلیل دیگرى در این مورد ارائه داد؟ در پاسخ، لازم است بین گرایش اكثریت پایبند به موازین مذهبى و اقلّیت غیرپایبند به دین تمایز قایل شویم. در مورد گروه اخیر، ادعاى تقابل هنجارها و معیارهاى رفتارى با آموزههاى دینى كاملاً موجّه و پذیرفتنى است، اما نسبت به اكثریت آحاد جامعه، نه تنها تقابلى به چشم نمىخورد، بلكه مىتوان بسترسازى مناسب براى وقوع این تحوّلات را در خود آموزههاى مذهبى شیعه به روشنى ملاحظه كرد. در این خصوص، یادآورى دو نكته حایز اهمیت است:
نكته نخست آنكه فقهاى شیعه عموما بر این مطلب تأكید دارند كه وجوب شرعى اطاعت زن از شوهر به دو مسئله «تمكین جنسى» و «عدم خروج زن از منزل به غیر اذن شوهر» اختصاص دارد و در خارج از این محدوده، توصیه به اطاعت از شوهر جنبه اخلاقى داشته و آزادى و اختیار زن از نظر فقهى كاملاً پذیرفته شده است. این پشتوانه نظرى باعث مىشود زنان مسلمان تحصیل، اشتغال، مشاركت اجتماعى و مانند این امور را همچون حقوق مسلّم خود در نظر بگیرند و با جدیّت در این راهها قدم بگذارند. واضح است كه این امر نیز به نوبه خود، در ارتقاى جایگاه زنان در درون خانواده به دلیل افزایش استقلال اقتصادى آنان تأثیر مىگذارد.
دومین نكته به مسئله شروط ضمن عقد مربوط مىشود. به تصریح فقهاى شیعه، زن مىتواند در ضمن عقد نكاح یا هر عقد لازم دیگرى، شروطى تعیین كند و شوهر را به پذیرش آنها ملزم گرداند. عدهاى از فقها حتى این اختیار را براى زن قایل شدهاند كه وكالت در طلاق را در ضمن عقد نكاح شرط كند. بر حسب همین مسئله، امروزه در قبالههاى رسمى ازدواج، شروط متعددى درج كردهاند كه بسیارى از اختیارات گذشته را از شوهر سلب مىكنند و این امر نیز مىتواند از شاخصهاى كمرنگ شدن نمودهاى پدرسالارى در خانوادههاى ایرانى به شمار آید
منبع: فصلنامه شیعه شناسی، شماره 11
لینک ها:
نیازهای عاطفی و اخلاقی مردان چیست ؟ ( قسمت دوم )
