روشهای غیر مستقیم حل مشکلات

بررسی مکانیسم های دفاعی در روان شناسی (1)

وقتی انسان نمی تواند تعارضات روانی خود را به طور مستقیم رفع کند ، بهتر است متوسل به روشهای غیر مستقیم شود ؛ تا بتواند موجودیت خود را حفظ نماید .  روان شناسان به این روشهای غیر مستقیم ، "مکانیسم های دفاعی " می گویند .

ارزنده ترین امتیاز این روش ها این است که به کمک آنها ، ضمیرناآگاه انسان ، حرمت ضمیر آگاه را حفظ می کند و مانع از این می شود که انسان ، به ناچیزی و حقارت خود اعتراف کند .

قصد داریم در طی دو مقاله ،  مکانیسم های دفاعی معتبری که در مباحث برخی روان شناسان آمده است را برای شما کاربران عزیز تبیانی توضیح دهیم . این روش ها شاید برای شما  کارساز باشد ، شاید هم نباشد . این که هر فرد از کدام مکانیسم استفاده می کند ، به شخصیت او و موقعیت ناکام کننده اش بستگی دارد .

بیان این روش ها بدین خاطر است که هم شما را با مباحث مطرح شده در روان شناسی آشنا نماییم ، هم میزان شناخت شما را از رفتارهای دیگران و علت یابی آنان افزایش دهیم.

سرکوبی یا واپس زنی

 اولین مکانیسمی که مورد بررسی قرار می دهیم ، سرکوبی است . سرکوبی یعنی  : احساسات، خاطرات و انگیزه های ناراحت کننده و ناسازگار را در خارج از حوزه ی آگاهی نگه داشتن . مثلا، کودکی که از به دنیا آمدن برادر یا خواهر کوچک خود ناراحت است ، سعی می کند وجود او را انکار کند. فردی که از بیماری قلبی رنج می برد ، در هوای سرد زمستان به پارو کردن برف می پردازد.

به نظر روان شناسان ، سرکوبی به خاطر حفظ آرامش و ایجاد سازگاری با موقعیت است . به کمک این مکانیسم ، انسان ، آرزوها و تمایلات ناسازگار را از شعور آگاه خارج می کند و به اعماق ضمیر ناآگاه می فرستد.

در برخورد با ناکامی ها و دشواریها ، گاهی انسان به مکانسیم دفاعی بازگشت متوسل می شود . در این مکانیسم ، رفتار فرد به مرحله ی پایین تری ، که دارای صفات خام و ناپخته است ، تنزل می کند وسیر پس روی  پیش می گیرد . علت پس روی رفتار این است که قبلا مورد استفاده قرار گرفته و مفید واقع شده است . مثلا ، وقتی در خانواده ای کودک تازه ای به دنیا می آید ، کودک قبلی چهار دست وپا راه می رود تا جلب توجه کند ، یا وقتی کارمندی با رئیس اداره اختلاف پیدا می کند و برای حل آن به گریه متوسل می شود ، رفتار بازگشتی از خود نشان می دهد.

جابه جایی

گاهی فشارها و اضطرابهای ناشی از ناکامی ، به جای اینکه موضوع اصلی را هدف قرار دهند به چیزهای دیگری منتقل می شوند. مثلا ، به هنگام جنگ دو خروس، اگر یکی از آنها را بگیرند وبه محل دورتری ببرند ، دیگری با غرور تمام به اشیای اطراف خود نوک خواهد زد . همچنین کودکی که مادرش سینه خود را به زور از دهان او بیرون می آوردانگشت خود را می مکد ؛ مردی که از دست زن خود عصبانی می شود ونمی داند چه خاکی بر سرش بریزد ، ظروف خانه را می شکند یا به در و دیوار لگد می کوبد؛ زنی که از دست شوهرش ناراحت می شود بچه ی بی گناه را به باد کتک می گیرد؛ دانش آموزی که نمره ی کمی می گیرد ورقه خود را پاره می کند ، و مسافری که از دست راننده اتوبوس عصبانی می شود ، صندلیها را تیغ می کشد و..... .

مکانیسم دفاعی جابه جایی موجب می شود که اضطرابها و دلنگرانی ها از علت تولید کننده ی آنها جدا شوند وبه چیز دیگری که در اصل هیچ رابطه ای با آن ندارند منتقل شوند.

فرافکنی یا انتساب

فرافکنی یعنی تعارض های درونی و انگیزه های خود را بیرون ریختن و آنها را به طور ناآگاه به دیگران نسبت دادن . با مکانیسم فرافکنی ، انسان می تواند خود را از آثار غیر قابل تحمل و آزار دهنده ی تعارض های درونی خلاص کند . واقعیت این است که در همه ی ما صفات ناخوشایندی وجود دارد که آنها را حتی از خودمان نیز پنهان می کنیم . به کمک مکانیسم فرافکنی ، این صفات ناخوشایند رابه دیگران نسبت می دهیم ، تا وجود آنها در خود را انکار کنیم .

فرافکنی در افراد عادی زیاد به چشم می خورد و موجب خطا در قضاوت می شود. برای تعدیل آن لازم است که فرد به انتقاد سالم از خود بپردازد .

شاید بتوان گفت : " کسانی که زندگی خود را وقف مبارزه با انواع فساد و از جمله فحشا می کنند ، در برخی موارد کسانی هستند که به نوعی به این رفتارها تمایل دارند و به طور ناآگاه آنها را به دیگران نسبت می دهند " .

تنیس بازی که توپ را از دست می دهد و به راکت خود نگاه می کند ، دوچرخه سواری که در اثر اشتباه خود به زمین می خورد و بعد دوچرخه را وراندازمی کند و فردی که دراثر تنبلی خود شکست می خورد اما سعی می کند دیگران را مسبب شکست خود بداند ، در واقع همه به مکانیسم انتساب یا فرافکنی متوسل می شوند.

دلیل تراشی

دلیل تراشی یعنی توجیه رفتاری که نشان  داده ایم اما دلیل یا دلایل اصلی آن را نمی دانیم . بدین صورت که ما اغلب در اثر محرک های نامعلومی کاری انجام می دهیم اما بعدا دلیل یا دلایلی برای انجام دادن آن ذکر می کنیم که از واقعیت به دور است ، زیرا می خواهیم نشان دهیم که طرز رفتار ما نتیجه ی فکر و آگاهی بوده است . در واقع این دلایل ، توجیه عمل پس از انجام دادن آن است که برای فریب دادن خود عنوان می کنیم . گاهی دلیل تراشی برای این است تا رفتاری را که انجام نداده ایم توجیه کنیم  .

برای روشن شدن مطلب مثالهایی ذکر می کنیم . فرض کنید در هیپنوتیسم (خواب مصنوعی) به فرد گفته می شود که پس از بیدار شدن باید چتر خود را در اتاق باز کند . اواین کار را ، بدون آنکه از انگیزه ی واقعی آن خبر داشته باشد، انجام می دهد. وقتی از او می خواهند که رفتار خود را توجیه کند، می گوید: می خواستم سالم بودنش را امتحان کنم تا به هنگام بارندگی معطل نمانم! در اینجا فرد ، بدون اطلاع از نیروهایی که او را به انجام دادن چنین کاری وا می دارند، به اجبار رفتار خود را با یک دلیل منطقی توجیه می کند .

مثالی دیگر : دانشجویی که می داند باید کتاب های دروس تخصصی اش را بخواند ، اما میل دارد با دوستان خود دور هم جمع شوند. او پیش خود استدلال می کند که مثلا زیاد درس خواندن برای چشم ضرر دارد یا آنهایی که زیاد می خوانند سیم هایشان قاطی می شود. این دلیل تراشی ها او را قانع می کند تا با آسودگی خیال کتاب را کنار بگذارد و پیش دوستان خود برود.

می توان گفت که دلیل تراشی شایعترین مکانیسم دفاعی در زندگی عادی است . به قدری این مکانیسم رواج دارد که نمی توان آن را یک عمل استثنایی به حساب آورد. تقریبا همه این تمایل را داریم که برای توجیه کارهایی که انجام داده ایم یا کارهایی که انجام نداده ایم ، نوعی دلیل و بهانه های قابل قبول بیاوریم. البته اگر در این کار افراط شود ، موجب فریب و راهنمایی کاذب خواهد شد.