باکتری کلستریدیوم بوتولینوم (تصویر مقابل)، 7 نوع مجزا سم تولید می‌کند: A، B، C، D، E ، F و G. بیشتر گونه‌های کلستریدیوم، تنها یک نوع سم تولید می‌کنند. نوع A ، B، E و به ندرت F باعث فلج عضلات انسان می‌گردند. بقیه سم‌ها، باعث فلج پرندگان و حیوانات می‌شوند.

بوتولیسم از فردی به فرد دیگر منتقل نمی‌شود. بلکه اگر سم بوتولیسم از طریق دهان، بینی و یا تزریق وارد بدن شود، به این بیماری دچار خواهیم شد.

تاریخچه بوتولیسم

در سال 1735 این بیماری در اثر مسمومیت فردی آلمانی که سوسیس خورده بود، پیدا شد.

باکتری کلستریدیوم بوتولینیوم در سال 1895 کشف گردید.

در سال 1989، سم بوتولیسم (بوتاکس) توسط موسسه غذا و داروی امریکا (FDA) برای درمان دوبینی، بی‌اختیار چشمک زدن و اسپاسم صورت در بیماران جوان تایید شد.

در سال 2002 نیز استفاده از این سم برای درمان چین و چروک صورت توسط FDA تایید گردید. همچنین برای درمان عرق کردن زیاد (زیر بغل یا کف دست) و درد عضلات از این سم در علم پزشکی استفاده می‌شود.

انواع بوتولیسم

1-  بوتولیسم غذایی: در اثر مصرف کردن غذاهایی که حاوی سم بوتولینوم می‌باشد، ایجاد می‌گردد.

2- بوتولیسم زخم: زخم توسط سم باکتری کلستریدیوم بوتولینیوم عفونی می‌شود.

3- بوتولیسم نوزادان: هنگامی که یک نوزاد، تخم باکتری بوتولینوم را مصرف می‌کند، این باکتری در روده نوزاد رشد کرده و سم حاصل از این باکتری آزاد می‌شود.

4- بوتولیسم روده: باکتری کلستریدیوم بوتولینیوم در روده افراد بزرگسال زندگی می‌کند و در افراد مبتلا به روده‌های غیر طبیعی دیده می‌شود.

5- بوتولیسم تزریقی: در اثر تزریق مقادیر بالای سم بوتولیسم در درمان پزشکی (مثل بوتاکس، Dysport و Myobloc ) رخ می‌دهد.

6- بوتولیسم استنشاقی: در پرسنل آزمایشگاهی که با سم بوتولیسم کار می‌کنند، اتفاق می‌افتد.

تمام این 6 نوع بوتولیسم، به طور بالقوه خطرناک و کشنده می‌باشند، ولی سه نوع آخر خیلی کم اتفاق می‌افتند.

سم بوتولیسم

سم بوتولیسم، یکی از مهلک‌ترین سم‌ها می‌باشد. دانشمندان معتقدند که یک گرم از سم بوتولیسم می‌تواند یک میلیون نفر را بکشد.

علائم بوتولیسم

دوبینی

تاری دید

افتادگی پلک‌ها

بریده بریده سخن گفتن

اشکال در بلع

خشکی دهان

ضعف عضلات

یبوست

کاهش و یا عدم وجود واکنش تاندون‌های عمیق مانند تاندون زانو

نوزادان مبتلا به بوتولیسم دچار بی حالی، ضعف، سستی، سوء تغذیه، یبوست، گریه ضعیف و عضلات ضعیف می‌باشند. اولین نشانه وجود این سم در نوزادان، یبوست می‌باشد.

فلج عضلات: اگر این عارضه درمان نشود، می‌تواند منجر به فلج دست‌ها، پاها و عضلات تنفسی گردد.

ظهور علائم

در مسمومیت‌های غذایی، علائم 18 تا 36 ساعت بعد از خوردن غذا ظاهر می‌شود. اما این علائم می‌توانند بعد از 6 ساعت و یا بعد از 10 روز هم پدیدار شود.

اثرات سم بوتولیسم بر بدن

سم بوتولیسم موجب فلج اعصاب می‌شود، بنابراین عضلات نمی‌توانند تحریک شوند. این اتفاق زمانی رخ می‌دهد که سم وارد سلول عصبی شده و تداخل با آزاد شدن استیل کولین دارد، پس عصب قادر نخواهد بود تا عضله را تحریک نماید.

در مواردی، عصب می‌تواند آکسون جدیدی را بسازد که در معرض سم بوتولیسم قرار نگیرد. به همین خاطر است که زمان بهبودی بوتولیسم خیلی طول می‌کشد.

تشخیص بوتولیسم

- سابقه بیمار و معاینه پزشکی ممکن است برای تشخیص مفید باشد، اما کافی نیست.

- علائم برخی بیماری‌ها شبیه علائم بوتولیسم می‌باشند، مثل سکته مغزی، سندرم گیلن باره (بیماری فلج عضلانی) و میاستنی گراویس (بیماری که موجب ضعف و افتادگی پلک می‌شود).

- اسکن مغزی، بررسی مایع نخاعی، آزمایش عصب (الکترومیوگرافی EMG) و آزمایش tensilon برای میاستنی گراویس.

- بهترین تشخیص با کشت مدفوع به دست می‌آید.

درمان بوتولیسم

1- بوتولیسم غذایی و بوتولیسم ناشی از زخم، با آنتی‌توکسین درمان می‌شوند. این آنتی‌توکسین‌ها از گردش سم در جریان خون جلوگیری می‌کنند.

2- تنقیه و خارج کردن مواد غذایی آلوده از روده.

3- زخم باید درمان شود و غالبا با استفاده از عمل جراحی، منبع باکتری را برمی دارند. 

4- نوزادان مبتلا به بوتولیسم، ایمونوگلوبین به صورت تزریقی دریافت می‌کنند.

5- بیماران به دلیل نارسایی تنفسی و فلج در اثر بوتولیسم شدید، باید از دستگاه تنفس (ونتیلاتور) برای هفته‌ها استفاده کنند. بعد از چند هفته‌، فلج به آرامی بهبود می‌یابد و آکسون جدیدی در عصب ساخته می‌شود.

عوارض بوتولیسم

مرگ در اثر نارسایی تنفس

بیمارانی که از این سم نجات یافته‌اند، سال‌ها دچار خستگی و کوتاهی تنفس (نفس نفس زدن) خواهند بود.

جلوگیری از بوتولیسم

بوتولیسم غذایی در اثر کنسروهای مارچوبه، لوبیا سبز، چغندر و ذرت رخ می‌دهد. سیر خرد شده در روغن زیتون، فلفل قرمز، بروکلی، گوجه فرنگی، سس گوجه فرنگی، سیب زمینی پخته پیچیده شده در آلومینیوم و یا کنسرو ماهی نیز موجب بوتولیسم غذایی می‌گردد. بنابراین:

- روغن همراه با سیر باید در یخچال نگهداری شود.

- سیب زمینی پخته شده در آلومینیوم باید گرم سرو شود و یا در یخچال نگهداری شود.

- باید در حین پخت گوشت، مقداری نمک اضافه کرد تا کلستریدیوم را مهار کند.

- سم بوتولیسم در اثر درجه حرارت بالا (85 درجه سانتیگراد به مدت 5 دقیقه) از بین می‌رود. بنابراین بهتر است مواد غذایی کنسرو شده را به مدت 20 دقیقه بجوشانید.

- اگر کنسروی دارید که باد کرده یا بوی بد می‌دهد، فورا آن را دور بیندازید.

- عسل حاوی تخم‌های باکتری کلستریدیوم بوتولینیوم می‌باشد، لذا به نوزادان زیر یک سال نباید هرگز عسل داد.

- با مراقبت از محل زخم یا بریدگی پوست و اجتناب از تزریق مواد مخدر می‌توان از بوتولیسم ناشی از زخم جلوگیری کرد.

اثرات مفید سم بوتولیسم

سم بوتولیسم خالص و بسیار رقیق شده، توسط پزشک متخصص برای درمان انقباض عضلات مورد استفاده قرار می‌گیرد، از جمله برای درمان کجی مادرزادی لگن، دیس اسپاسمودیک (ناتوانی در عضلات حنجره)، آشالازی (تنگی مری)، استرابیسم (لوچی چشم)، فلج عضلات صورت، نقص گردن رحم و پلک زدن مکرر.

برخی از اثرات جانبی بوتاکس

کبودی، پتوز (افتادگی غیر طبیعی یک قسمت بدن به خصوص پلک)، تهوع و دیسفاژی (اشکال در صحبت کردن).