فتنه ای که دامن همه را می گیرد
از امتحان خدا گریزی و گزیری نیست و خدا همه را امتحان خواهد کرد. امام علی علیهالسلام در این زمینه چنین فرموده است: « هیچ کدام از شما چنین نگوید: " خدایا از فتنه و امتحان به تو پناه میبرم" چرا که هیچ کس نیست مگر آنکه دچار فتنه و آزمونی میشود، لیکن هر کس میخواهد پناه ببرد، از فتنههای گمراه کننده و آزمونهای لغزاننده به خدا پناه ببرد
امتحان و آزمون، یعنی وقتی برای انسان صحنه و شرایط و مسائلی پیش آید که میزان آگاهی، توانایی، صبر و شجاعت، ایمان و تقوا، مهارت و کاردانی او برای خودش و یا دیگران روشن شود. هر کسی و هر چیزی به نوع خاص و وسیله جداگانهای امتحان میشود. اگر آزمونی در کار نباشد، خوی و بد، ضعیف و قوی، خالص و ناخالص، اصلی و تقلبی، فرمان بردار و نافرمان و دانا و نادان شناخته نمیشود و هر کسی ادعا میکند که قویترین، پاکترین و داناترین انسان است.
امتحان و آزمون، یک بعد سازنده نیز دارد و آن، این است که افراد به ضعفها و کاستیهای خود آگاه میشوند و دچار غرور نمیگردند. از سوی دیگر برای جامعه نیز مفید است؛ زیرا نسبت به اشخاص شناخت دقیقتری پیدا میشود و ادعاهای بی دلیل اشخاص با سادگی پذیرفته نمیشود.
فراز و نشیبهای زندگی و تحولات گوناگون اجتماعی، یکی از وسایل امتحان افراد و نشان دهنده شخصیت فکری و روحی و عملی آنان است. هم چنانکه امام علی علیهالسلام فرموده است: « در تغییر و تحوّل حالها [ و دگرگونی روزگار] گوهر مردان شناخته میشود».(1)
در حقیقت این، همان پیش آمدن «محک تجربه» است تا سیه روزی افراد یا صدق و سلامتشان را آشکار سازد. آدمی باید از شکست ها و یا پیروزیهای افراد در آزمونهایشان عبرت گیرد؛ زیرا امتحان، یک تجربه است. امام علی علیهالسلام نیز به پند گرفتن از چنین تجربههایی سفارش میکند تا از حاصل امتحانات دیگران، آمادگی برای حضور در عرصه آزمون پیدا شود: «هر کس را که خداوند از بلا و آزمون و تجربهها سود نرساند، از هیچ پندی بهره نخواهد گرفت».(2)آزمایش، یکی از سنتهای الهی است؛ یعنی قوانین و مقررات حتمی، فراگیر و تغییر ناپذیری است که خداوند در خلقت و تاریخ قرار داده است و هیچ انسانی و هیچ قومی، از اینکه مورد امتحان الهی قرار گیرند، استثنا نشده اند. قرآن نیز به این مسئله که مردم به وسیله خیر و شر مورد امتحان قرار میگیرند، اشاره کرده است:« وَ نَبْلُوکُمْ بِالشَّرِّ وَ الْخَیْرِ فِتْنَةً»؛ «و شما را با بدیها و خوبیها آزمایش میکنیم»(3) و نیز فرموده است افراد و امتها امتحان میشوند و به صرف گفتن اینکه «ایمان آوردیم» رها نمیشوند:
«أَ حَسِبَ النّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَوَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللّهُ الَّذینَ صَدَقُوا وَ لَیَعْلَمَنَّ الْکاذِبینَ»؛ «آیا مردم گمان کردند همین که بگویند: «ایمان آوردیم»، به حال خود رها می شوند و آزمایش نخواهند شد؟!ما کسانی را که پیش از آنان بودند، آزمودیم (و اینها را نیز امتحان میکنیم)؛ باید علم خدا درباره کسانی که راست میگویند و کسانی که دروغ میگویند، تحقق یابد».(4)
امام علیهالسلام نیز در سخن با مردم بصره به این حتمیت آزمایش الهی اشاره میکند. وقتی امام با مردم بصره سخن میگفت و آنان را به راه راست دعوت میکرد، فردی برخاست و از «فتنه» پرسید و اینکه آیا ایشان چیزی در این زمینه از پیامبر صلی الله علیه و آله پرسیده است؟ امام علیهالسلام فرمود: «وقتی آیه دوم سوره عنکبوت نازل شد، از پیامبر درباره این امتحان که پیش خواهد آمد، پرسیدم. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: یا علی! پس از این با اموالشان امتحان خواهد شد و با دینداریشان بر خدا منت میگذارند و تمنای رحمت او را دارند و از خشم و قهر الهی ایمن میشوند، حرام خدا را با شبهههای دروغ و خواهشهای غفلت آمیز، حلال میشمرند؛ شراب را به نام آب انگور و رشوه را به نام هدیه و ربا را به نام داد و ستد حلال میدانند».(5)
از امتحان خدا گریزی و گزیری نیست و خدا همه را امتحان خواهد کرد. امام علی علیهالسلام در این زمینه چنین فرموده است: « هیچ کدام از شما چنین نگوید: " خدایا از فتنه و امتحان به تو پناه میبرم" چرا که هیچ کس نیست مگر آنکه دچار فتنه و آزمونی میشود، لیکن هر کس میخواهد پناه ببرد، از فتنههای گمراه کننده و آزمونهای لغزاننده به خدا پناه ببرد. ... خداوند فرموده است: اموال و فرزندان شما وسیله امتحانند. معنایش آن است که او بندگان را با اموال و اولاد امتحان میکند تا روشن سازد که چه کسی به روزی خدا اعتراض دارد و چه کسی به تقسیم رزق الهی راضی است، در حالی که خدا از خودشان نسبت به آنان داناتر است، ولی میخواهد کارهایی از آنان آشکار شود و سر بزند که به خاطر آنها مستحق ثواب و پاداش یا سزاوار کیفر شوند. برخی فرزند پسر را دوست دارند و از دختر بدشان میآید، بعضی افزایش ثروت را دوست میدارند و از آسیبهای مالی و آشفتگی حال، ناراحت میشوند (ولی اینها گاهی شوسیله امتحان است)».(6)
پی نوشت:
1. نهجالبلاغه، حکمت 217.
2. همان، خطبه 176.
3. انبیاء: 35.
4. عنکبوت: 3-2.
5. نهجالبلاغه، خطبه 156.
6. همان، حکمت 93.
زهرا رضائیان
بخش نهج البلاغه تبیان