کتاب «جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام» و مؤلف آن آیتالله «محمد حسن نجفی» ـ معروف به «صاحب جواهر» (متوفای1266 ه ق) ـ و موضوع «فقه جواهری» از مواردی است که از سوی امام راحل عظیم الشأن مورد تمجید، تحسین، تأکید و اهتمام فراوان قرار گرفته است:
1. «من باز عرض میکنم که فقه را نباید فراموش کرد. فقه به همان صورتی که بوده است باید باشد. «فقه جواهری» باید تقویت شود.»
2. «این جانب معتقد به فقه سنتی و اجتهاد جواهری هستم و تخلف از آن را جایز نمیدانم. اجتهاد به همان سبک صحیح است ولی این بدان معنا نیست که فقه اسلام پویا نیست، زمان و مکان دو عنصر تعیینکننده در اجتهادند.»
3. «این مسأله نباید فراموش شود که به هیچ وجه از ارکان محکم فقه و اصول رایج در حوزهها نباید تخطی شود. البته در عین اینکه از اجتهاد «جواهری» به صورتی محکم و استوار ترویج میشود، از محاسن روشهای جدید و علوم مورد احتیاج حوزههای اسلامی استفاده گردد.»
4. «در متأخرین از علما ملاحظه میکنیم میبینیم که «صاحب جواهر» یک همچو کتابی نوشته است که اگر صد نفر انسان بخواهند بنویسند شاید از عهده برنیایند.»
چرا «فقه جواهری» این همه مورد توجه امام راحل است؟
بررسی مختصر کتاب «شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام»:همانگونه که از عنوان کتاب- جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام- پیداست، مرحوم صاحب جواهر کتاب خویش را در شرح کتاب «شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام» تألیف «محقق حلی» یا «محقق اول»(متوفای676 ه ق) است.این کتاب از بینظیرترین آثار فقهی امامیه است و از زمان نگارش مورد توجه فقهای عظام واقع شده و شروح متعددی همچون «مسالک الأفهام» شهید ثانی، «مدارک الأحکام» سید محمد عاملی، «جواهر الکلام» شیخ محمد حسن نجفی، «مصباح الفقیه» آقا رضا همدانی بر آن نگاشته شده است. همچنین این کتاب بیش از هفتصد و پنجاه سال متن درسی حوزههای علمیه شیعه بوده است.اگر چه محقق حلی دارای آثار علمی متعددی است که مهم ترین آنها کتاب «المعتبر» است امّا شرایع الاسلام به دلیل نظم و ترتیب کمنظیر، فروعات فقهی و دقت و شیوه بینظیر در طرح مباحث از جایگاه خاص و رتبه والایی برخوردار است. شیوه تقسیمبندی مطالب کتاب از مشخصههای بارز کتاب میباشد. مباحث فقهی در چهار قسمت عبادات، عقود، ایقاعات و احکام دستهبندی شده اند. و شیوه نگارش منظم آن موجب شده است که مباحث فقهی در یک شبکه معظم، تدوین گردد. عبارتهای واضح، دقت در رساندن معانی، ایجاز در بکار گرفتن الفا1 شیوه بینظیر در طرح مباحث، امانتداری در بیان افکار و نظریات این کتاب را از سایر کتابهای فقهی متمایز نموده است. همچنین در تشرفی که مرحوم آیتالله مرعشی نجفی به محضر امام زمان عجل الله فرجه الشریف داشته است، حضرت در تعریف و تمجید از کتاب شرایع الاسلام محقق حلی فرمودند: «تمام آن مطابق با واقع است، مگر کمی از مسائل آن».
بررسی مختصر کتاب «جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام» و ویژگی های آن:این کتاب از نظر وسعت تتبع و جمعآوری و احاطه به اقوال و دلایل نظریات فقهی علما بر تمام کتابهای فقهی برتری دارد. همچنین از نظر توجه و روی آوردن اهل علم و بزرگان از فقهای شیعه کمتر کتابی مانند «جواهر الکلام» توفیق داشته است. «جواهر الکلام» در حالی که یک دوره کامل فقه شیعه میباشد جامع جمیع کتابهای فقهی نیز میباشد. در واقع نگارش این کتاب یکی از حوادث عجیب و خارق العاده زمان خود میباشد. بنابراین، این کتاب جامع فروع و امهات مسائل فقهی میباشد. و به دلیل همین خصوصیات و ویژگیهای خاص جواهر الکلام، در تمام مراکز علمی فقهی و نزد دانش پژوهان فقه، این کتاب ارزنده وجود دارد.
ویژگی اصلی کتاب «جواهر الکلام»اما خصوصیتی که جواهر الکلام را به نوعی منحصر به فرد نموده است، مباحث بدیع آن در حوزه فقه سیاسی و موضوع ولایت فقیه است. فقه سیاسی از مقوله هایی است که در مدیریت دینی نظام اسلامی نقش اساسی دارد، از این رو پرداختن به آن بسیار لازم و ضروری است و موجبات به سامانی نظام اداره حکومت اسلامی در عصر غیبت خواهد بود.نظریات صاحب جواهر در این حوزه، تصویری شفاف از فقه سیاسی را ارایه داده و پویایی فقه را در عرصه حکومت و نظام سیاسی به ارمغان آورده است. موضوعاتی از قبیل قواعد فقه سیاسی، نوع تصمیم گیری در حفظ حیات سیاسی شیعه در عصر غیبت و نوع نگاه صاحب جواهر در تعامل و همکاری با حاکمان جائر از موضوعاتی است که توانسته است چشم اندازی برای فقیهان معاصر مثل امام خمینی(ره) در ارایه نظرهای سیاسی و برآمده از فقه سیاسی به منظور اداره جامعه اسلامی در عصر غیبت گردد. عناصری چون خردورزی، مصلحت نگری، واقع بینی و دخالت زمان و مکان در اجتهاد از مؤلفه های عمده پویایی فقه سیاسی از دیدگاه صاحب جواهر است.
فقیه، مفسر، فیلسوف، حکیم و عارف بزرگوار علامه جوادی آملی در این رابطه می فرماید: «سرّ اصرار امام راحل(قدس سرّه) بر اینکه فقه تان را با روش «جواهر» پویا کنید، آن است که مرحوم صاحب جواهر(قدس سرّه) می گوید: اگر کسی منکِر ولایت فقیه باشد، گویا طعم فقه را نچشیده است: «کأنّه ما ذاق من طعم الفقه شیئاً»»(جواهر الکلام/21/397).ممکن است کسی چنین بپندارد که مرحوم صاحب جواهر و یا نهایتاً مرحوم نراقی[11] بنیانگذار نظریه ولایت فقیه بوده است و چون امام راحل بر مبنای ولایت فقیه جمهوری اسلامی را تأسیس نموده بر فقه جواهری تأکید و تصریح داشته است؛ اما چنین نیست چرا که ریشه بحث ولایت فقیه بسیار قبل تر از صاحب جواهر یا مرحوم نراقی در کتب پیشینیان مشهود بوده است.
تهیه و تنظیم: فریادرس گروه حوزه علمیه
منبع: سایت خبر یاب با اندکی تلخیص