اشاره

شیخ محمد حسن صاحب كتاب جواهر الكلام كه شرح شرایع محقق است ، ومى توان آن را دائرة المعارف فقه شیعه خواند اكنون هیچ فقیهى خود را از جواهر بى نیازنمى داند این كتاب مكرر چاپ سـنگى شده است و اخیرا با چاپ حروفى در قطع وزیرى مشغول چاپش هستند و در حدود پنجاه جـلد 400 صفحه اى ، یعنى در حدودبیست هزار صفحه خواهد شد كتاب جواهر عظیم ترین كتاب فقهى مسلمین است و باتوجه به اینكه هر سطر این كتاب مطلب علمى است و مطالعه یك صفحه آن ، وقـت زیـادو دقـت زیـادتـرى مـى خـواهـد، مـى تـوان حـدس زد كه تالیف این كتاب بیست هـزارصـفـحـه اى ، چقدر نیرو برده است او سى سال تمام یك سره كار كرد تا چنین اثر عظیمى به وجود آورده این كتاب مظهر نبوغ و همت و استقامت و عشق و ایمان یك انسان به كمال خویشتن است صاحب جواهر شاگرد كاشف الغطا و شاگرد او سید جوادصاحب مفتاح الكرامة است ، و خود در نـجف حوزه عظیمى داشته و شاگردان زیادى تربیت كرده است صاحب جواهر عرب است در زمـان خـود مـرجـعـیت عامه یافت و درسال 1266 كه اوایل جلوس ناصر الدین شاه در ایران بود، درگذشت.

فـقـیـه بزرگوار، آیة اللّه شیخ محمد حسن بن شیخ باقر بن شیخ عبدالرحیم بن آقامحمد بن ملا عـبدالرحیم شریف اصفهانى ، معروف به صاحب جواهر، ازشخصیتهاى خودساخته اى است كه شهرت خاندان جواهرى او دیگر انتسابها رازیر شعاع خود قرار مى دهد و آغاز شهرتش از همان نقطه شروع مى گردد هرافتخارى كه در این سلسله به ظهور پیوندد به او منتهى مى گردد.

گـرچـه از نـظـر نسب و سلسله انتساب تا این حد كوتاه و مختصر است ، ولى درمقابل آن از نظر فضیلت و كرامت و علم و تقوى مفصل ترین حسبها را دارد او بانى وپایه گذار فخر جاویدان در فقه و فـقـاهت راستین مى باشد و از نوابغى است كه قرن سیزدهم هجرى نظیر او را كمتر داشته است جواهر او بهترین نشان و علامت نبوغ و كمال ، و مستندترین دلیل ادعاى ماست .

در قـرن نامبرده ، ریاست و مرجعیت شئون عمومى شیعه به او منتهى گردید واو شایستگى كامل اداره این امر را داشته است ، با آنكه در آن قرن علما و فقهاى بزرگ دیگرى نیز مى زیسته اند، ولى با توجه به عظمت و والایى مقام شیخ ، كسى در مقام معارضه یا رقابت با او برنخاسته است .

ولادت

مـرحـوم شـیـخ آقا بزرگ تهرانى ، بزرگترین مورخ و رجالى معاصر شیعى ، درمورد ولادت او احتمال مى دهد كه ولادت او در سال 1200 یا 1202 رخ داده باشد، باآن نشان كه آغاز تالیف جواهر در 25 سالگى بوده است و برخى نوشته هاى كتاب را به استادش شیخ كاشف الغطا ارائه داده است ، و فـوت اسـتادش در سال 1228 بوده است از این رو بعید نمى شمارد كه ولادت او در همان تاریخ مزبور بوده باشد.

بـرخـى احـتـمال داده اند به نشان اینكه او در درس علا مه آقا وحید بهبهانى شركت جسته است ، ولادت او حـدود 1192 بـاشد، ولى احتمال اول شیخ آقا بزرگ صحیح تر به نظر مى رسد، زیرا تاریخ پـایان جواهر 1254 بوده و به تصریح خودصاحب جواهر، 30 سال در تالیف آن كتاب مى كوشیده و در هـنـگـام شروع آن 25 ساله بوده است ، پس تاریخ ولادت صاحب جواهر در همان حدود 1199 یا 1200 خـواهـدبـود بـه هـر حـال ولادت در هـر تـاریخ بوده باشد، چندان نقشى در بحث ما ندارد آنـچـه بـیـشـتر اهمیت دارد، تولیدات و آثار و نتایج فكرى و علمى و معنوى اوست كه مورد بحث قرارخواهد گرفت .

پدر و مادر   

از نظر پدری، نسب او به یک خاندان علم و فضیلت از کشور ایران می رسد، و ازطرف مادر نیز به عالم بزرگوار، شیخ ابو الحسن فتونی می رسد که در «عذارات» اطراف حله قرار داشت، و او کتاب جواهر را از آن نظر تالیف کرد که کتاب جامعی باشد که مراجعه کننده را از دیگر کتابهای فقهی بی نیاز سازد. کتاب جواهر دریای بی کران ومواجی است که به تمام ابواب فقه اسلامی نظر دارد. او در تالیف این کتاب، به روح پرفتوح مولی الموالی علی بن ابیطالب (ع) استمداد و توسل جسته است و در پایان کتاب می گوید:

"خداوند متعال بر ما منت گذارد که توسل ما را بر محمد و آل او، به خصوص اسد الله الغالب، دروازه علوم اسلامی، علی بن ابیطالب (ع) پذیرفت و ما را بر آنچه خواسته بودیم، توفیق عنایت فرمود. در برابر این نعمت بزرگ شکرگزار و سپاس مندیم و تاریخ فراغت آن، شب سه شنبه 23 رمضان 1254 هجری نبوی بود و در تالیف آن درست سی سال رنج و زحمت و اشتغال در کار بوده است."

او تکمیل کننده حرکت علمی و فقهی جدیدی بود که اساس آن توسط علامه وحید بهبهانی در کربلا، پایه گذاری گردید، پس از آنکه مدت طولانی در قرن 11 و 12حوزه های علمی به خاموشی و سستی گرائیده بود، در اثر حرکت و تلاشهای مرحوم وحید بهبهانی و در عهد محقق والا مرحوم شریف العلماء، متوفی 1254 تلاشها به اوج خود رسید. حوزه درسی او از امواج طلاب پژوهشگر موج می زد و بیش از هزار نفر درحوزه درسی او تلمذ می نمودند. کافی است که بگوییم یکی از شاگردان آن حوزه، استادمتاخرین، شیخ مرتضی انصاری بود، ولی با وفات شریف العلماء مازندرانی از موقعیت حوزه کربلا کاسته گردید. آنجا مرکزیت علمی خویش را از دست داد و انظار و افکار مردم و طلاب به حوزه علمیه نجف متوجه گردید و وجود صاحب جواهر، بزرگترین عامل این جذبه معنوی و علمی بود. با جزم کامل می توان گفت که قرن سیزدهم هجری، یکی از قرون پرثمر و پربار علمی و فقهی در جهان اسلامی است. شخصیتها وفحول نامی علمی و فقهی به عرصه بروز و ظهور آمدند که نمونه ای از آنها شیخ محمدحسن نجفی صاحب جواهر در فقه، و شیخ مرتضی انصاری (متوفی 1281) در فقه واصول بود و افرادی از مدرسه علمی این شخصیتها به ظهور پیوستند که همیشه افتخارشاگردی این مکتب را داشتند، مانند آیة الله میرزا حسین نائینی (متوفی 1355) و آیة الله خراسانی، مازندرانی و غیرهم که همواره بر این شاگردی افتخار و مباهات داشته اند.

تهیه و تنظیم: فریادرس گروه حوزه علمیه قم

منبع: سایت اندیشه قم