خانواده هسته ای ، خانواده گسترده
تــشـیّــع و تأثیر آن بر خانواده در ایران (1)
تأثیر مذهب تشیّع و آموزههاى آن بر الگوى خانواده در ایران معاصر، از چند جنبه قابل بررسى است. از مهمترین این جنبهها، مىتوان به رواج الگوى خانواده «هستهاى» به موازات تثبیت نسبى جایگاه خویشاوندى، فراهمسازى بستر مناسب براى انطباق یافتن قانون كشور با تغییرات معطوف به افزایش اختیارات زنان و كاهش اقتدار مردان، پذیرش عمومى سیاستهاى كنترل موالید به استناد اصل فقهى «ضرورت»، و قبح عمومى «طلاق» اشاره كرد. در این مقاله به بحث خانواده هسته ای و گسترده می پردازیم.
«خانواده هستهاى» در اصطلاح علوم اجتماعى، به خانوادههاى متشكّل از زن و شوهر و فرزندان آنها اطلاق مىشود و مقصود از «خانواده گسترده» خانوادهاى است كه اعضاى آن بیش از دو نسل از افراد را در برمىگیرند. در جوامع سنّتى، كه نمود بارز آن را مىتوان در جوامع كشاورزى و روستایى دید، خانواده گسترده ممكن است مجموعه گستردهاى از خانوادههاى زن و شوهرى و فرزندان آنها، عموها، عمّهها، دایىها، خالهها و پدربزرگها و مادربزرگها را دربرگیرد، اما در پایینترین سطح، «خانواده گسترده» از پدر و مادر و فرزندان آنها و پدربزرگ و مادربزرگ تشكیل مىشود.
به دلیل آنكه خانواده هستهاى در شكل كنونى آن، كه معمولاً در سكونتگاهى جدا و مستقل از سایر بستگان و خویشاوندان زندگى مىكند، از اقتضائات زندگى شهرى و صنعتى جدید است، رواج این الگو و افول نسبى الگوى خانواده گسترده در جوامع در حال توسعه، مانند ایران دور از انتظار نبوده است. بر حسب برخى تحقیقات در سالهاى اخیر، قریب 58 درصد مردم ایران سكونت مستقل و جداگانه زوجهاى جوان از پدر و مادرها را ترجیح مىدهند. در عین حال، تأثیرپذیرى از آموزههاى دینى ویژگى خاصى به این الگو در جوامع اسلامى مىبخشد. تأكید فراوان اسلام بر حقوق والدین، به ویژه پدر و مادر سالمند، احتمال كناره گرفتن از آنان یا سپردن آنها به خانههاى سالمندان را كاهش مىدهد. این تحقیقات از آن حكایت دارند كه تنها 2 درصد مردم به خانههاى سالمندان مىاندیشند؛ قریب 23 درصد افراد زندگى پدر و مادرها با فرزندان ازدواج كرده خود را شیوه مناسبى مىدانند و قریب 19 درصد، زندگى با این شیوه را منوط به سنجیدن شرایط مىكنند كه این نسبت در بین نوجوانان 2416 ساله به قریب 22 درصد مىرسد.
بدینسان، زمینه فرهنگى گسترش خانواده گسترده در شكل حداقلى آن، كه از پدر و مادر و فرزندان و پدربزرگ و مادربزرگ تشكیل مىشود، مهیّاست.
بدون شك، ناسازگارىهایى بین اعضاى سالمند و اعضاى جوانتر در این خانوادهها كم و بیش رخ مىدهند و به طور خاص، در مواردى كه پیوند عاطفى طرفین ضعیفتر باشد ـ مثل عروس و مادر شوهر ـ شدت ناسازگارىها بیشتر است. با اینهمه، مىتوان پیشبینى كرد كه در درازمدت، شاهد كاهش تدریجى اینگونه دشوارىها باشیم؛ زیرا با توجه به آنكه زوجهاى جوان امروز اغلب با اندیشهها و هنجارهایى جامعهپذیر مىشوند كه بر احترام به شخصیت و آزادى عمل فرد تأكید دارند، به احتمال زیاد، این افراد در سنین سالمندى آمادگى آن را دارند كه با فرزندانشان به شیوههاى مسالمتآمیز و غیرمستبدّانه رفتار كنند.
شایان ذكر است كه افول الگوى خانواده گسترده در ایران نباید با سست شدن روابط خویشاوندى آنگونه كه در جوامع غربى مىبینیم، یكسان انگاشته شود. تأكید اسلام بر ارزشهایى مانند «صله ارحام» موجب استحكام نسبى پیوندهاى خویشاوندى گردیده است و گردهمایىهاى خویشاوندان در مناسبتهاى گوناگون شادى و سرور، همچون اعیاد مذهبى و ملّى، موالید معصومان علیهمالسلام ، جشنهاى تولّد، ازدواج، بازگشت از سفرهاى زیارتى و در سالهاى اخیر، جشن تكلیف دختران و همچنین در مناسبتهاى سوگوارى مانند ایّام شهادت معصومان علیهمالسلام و مراسم تشییع، تدفین و ترحیم اموات، جایگاه روابط خویشاوندى در ایران را تا حدى مشخص مىنماید. همچنین در زمانى كه افراد به كمكهاى مالى یا غیرمالى نیازمند مىشوند، پیش از هر كس، به سوى خویشاوندان خود رو مىآورند و احتمال اینكه خویشاوندان به فرد نیازمند كمك كنند، بیش از سایران است.
منبع: فصلنامه شیعه شناسی، شماره 11
لینک ها:
