عمل مستحبی که بی فایده است!
چه بسیار روزه داری که از روزه‌اش جز گرسنگی و تشنگی بهره‌ای ندارد و چه بسیار شب زنده داری که از شب زنده داریش بهره‌ای جز بیداری و خستگی ندارد؛ چه خوب و پسندیده است خوابیدن زیرکان و روزه خوردن ایشان .
جایگاه واجبات و مستحبات
«لَا قُرْبَةَ بِالنَّوَافِلِ إِذَا أَضَرَّتْ بِالْفَرَائِض» ؛ عمل مستحب انسان را به خدا نزدیک نمی‌گرداند، اگر به واجب زیان رساند.(حکمت 38)
شرح:
از شرایط ضروری قبولی هر عبادتی این است که ما معرفت و نیت صحیحی نسبت به آن عبادت داشته باشیم. می‌دانیم عبادت خدا تنها از طریقی که خدا بپسندد میسر است نه از هر طریقی که بنده ترجیح دهد. در روایتی داریم:
شیطان به سجده بر آدم فرمان داده شد. گفت: ای پروردگارم سوگند به عزّتت اگر مرا از سجده برای آدم عفو کنی چنان عبادت و بندگیت کنم که کسی تو را هرگز مانند آن عبادت نکرده باشد، خداوند جلَّ جلاله فرمود: من دوست دارم از طریقی که خود می‌خواهم اطاعت شوم.[1]
متأسفانه بسیاری اوقات دیده‌ایم ابلیس ملعون این اخلاق خود را به برخی از مسلمانان منتقل کرده است. به عنوان نمونه گاهی جوانی برای کسب رضای خدا روزه مستحبی می‌گیرد در حالی که پدر یا مادرش از روی دلسوزی از این کار او ناراحت می‌شوند و آن جوان ممکن است وقتی با مخالفت آن‌ها روبرو شود حتی اسائه ادبی هم بکند و دلسوزی آن‌ها را بی جهت بداند. در حالی که روزه فعل مستحبی است و پرهیز از اذیت کردن والدین واجب است! چنین جوانی نه تنها روزه‌اش مقبول نیست و نتیجه‌ای جز گرسنگی و تشنگی به رایش ندارد بلکه مرتکب معصیت خدا نیز شده است!
جالب است بدانیم که اگر این جوان به خاطر کسب رضایت والدین روزه‌اش را می‌شکست از ثواب روزه هم محروم نمی‌شد زیرا در احادیث وارد شده است که اگر کسی قصد خیری داشته باشد ولی موفق به انجام آن نشود ثوابش به او داده می‌شود. و چه بسا ثواب مضاعفی هم به او داده می‌شد زیرا برای اطاعت امر خدا و رضای او روزه‌اش را شکسته است. این جاست که این کلام امیرالمؤمنین علیه السلام باید مورد تامل عمیق قرار گیرد:
«کمْ مِنْ صَائِمٍ لَیسَ لَهُ مِنْ صِیامِهِ إِلَّا الْجُوعُ وَ الظَّمَأُ وَ کمْ مِنْ قَائِمٍ لَیسَ لَهُ مِنْ قِیامِهِ إِلَّا السَّهَرُ وَ الْعَنَاءُ حَبَّذَا نَوْمُ الْأَکیاسِ وَ إِفْطَارُهُم »[2] ؛ چه بسیار روزه داری که از روزه‌اش جز گرسنگی و تشنگی بهره‌ای ندارد و چه بسیار شب زنده داری که از شب زنده داریش بهره‌ای جز بیداری و خستگی ندارد؛ چه خوب و پسندیده است خوابیدن زیرکان و روزه خوردن ایشان.
پس معرفت صحیح نسبت به احکام الهی شرط اساسی در قبولی عبادات است. انسان باید مدام خود را متوجه کند که پروردگار عالم هیچ نیازی به عبادات او ندارد و فقط می‌خواهد اطاعت بنده‌اش را ببیند تا او را در دریای بی کران لطف و رحمتش غرق گرداند.
در روایات آمده است که به طولانی بودن رکوع و سجود افراد نگاه نکنید زیرا به این‌ها عادت کرده‌اند و اگر انجام ندهند وحشت می‌کنند بلکه به راستگویی و امانتداری آن‌ها توجه کنید[3].
پس باید دقت کنیم به برخی اعمال نیکمان مغرور و دلخوش نشویم و از سر عادت آن‌ها را انجام ندهیم بلکه هر زمان آماده باشیم برای رضای خدا آن‌ها را ترک کنیم و عمل دیگری را که خواست خدا آن است انجام دهیم.
به طور خلاصه دو نکته گفته شد: یکی اینکه معرفت صحیح پیدا کنیم که خداوند متعال در هر زمان از ما چه می‌خواهد و خودمان به سلیقه خودمان عبادت او را نکنیم. دوم اینکه این آمادگی را در خود ایجاد کنیم که هر زمان در صورت لزوم اعمالی را که معمولاً انجام می‌دهیم کنار بگذاریم و آنچه خدا می‌خواهد انجام دهیم.
از مهم‌ترین نکاتی که در عبادت خدا باید شناخته شود، شناخت واجبات و محرمات و فرق گذاشتن بین آن‌ها و مستحبات و مکروهات است. زیرا خداوند هرگز راضی نیست یک عمل واجب ترک شود یا یک عمل حرام واقع شود حتی اگر در ازای آن همه اعمال مستحب انجام بگیرند و همه اعمال مکروه ترک شوند.
در این حکمت از نهج البلاغه نافله به معنای عمل مستحب آمده ولی گاهی اصطلاحاً به نمازهای نافله اطلاق می‌شود. در روایات ما تأکید زیادی بر استحباب شدید نمازهای نافله شده است. با این وجود نباید ضرورت آن را با نماز واجب قیاس کرد. در مورد اهمیت نمازهای واجب نسبت به نافله امام باقر علیه‌السلام می‌فرمایند:
کسی که یک نماز خود را به صورت کامل ادا کند، سایر نمازهای او نیز پذیرفته خواهد شد، حتی اگر به صورت تامّ و کامل ادا نشده باشند؛ ولی اگر همه نمازهای خود را به تباهی بکشاند، هیچ چیز از آن‌ها مورد قبول واقع نمی‌شود و هیچ یک از نمازهای نافله و نمازهای فریضه او را به حساب نمی‌آورند. نماز نافله موقعی پذیرفته می‌شود که نماز فریضه مورد قبول واقع شده باشد. اگر کسی نماز فریضه را ترک کرده باشد، نماز نافله او مورد قبول واقع نمی‌شود، چون که نماز نافله فقط برای جبران نواقص و ترمیم نماز فریضه مقرر شده است. [4]
پی نوشت ها:
[1] بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، ج2، ص: 262
[2] مستدرک‌الوسائل ج : 7 ص : 367
[3] الکافی ج : 2 ص : 105
[4] الکافی ج : 3 ص : 269
بخش نهج البلاغه تبیان
منبع :سایت ابو تراب
