پاره های آتش شیطان در قلب
باید توجه کرد که خشم و غضب نابه جا، آتشی شیطانی است که از درون انسان شعله کشیده و انسان را به سوی آتشی ابدی رهنمون می‌شود. امام باقر-علیه‌السلام – می‌فرماید: ان هذا الغضب جمرة من الشیطان توقد فی قلب ابن آدم...؛ خشم پاره آتشی شیطانی است که در قلب انسان شعله‌ور می‌شود.....
شما چطور آدمی هستید ؟ خصوصیت بارز اخلاقیتان چیست؟ معمولاً چگونه معرفی می‌شوید؟ خوش اخلاق ؟ بداخلاق؟ عصبی؟ آرام؟
شیوه غالب رفتاری ما باعث می‌شود که با عنوان خاصی معرفی شویم که این عناوین گاه خوشایند ما هستند و گاه ناخوشایندمان هستند. تا جایی که ما را با خصوصیات مثبتمان معرفی می‌کنند راضی و خشنود هستیم اما اگر روزی کسی یکی از خصوصیات منفی ما را به رویمان بیاورد حسابی به ما بر می‌خورد و سعی می‌کنیم هر طوری هست آن صفت را از خود دور کنیم .
یکی از خصوصیاتی که بعضی از ما داریم و بسیار هم ناپسند و آزار دهنده است بد اخلاقی است که مورد نکوهش خداوند متعال و پیشوایان دین عزیز ما هم هست
رذیله‌ای که تباهی‌ها به دنبال دارد این همه خشونت در جامعه ما جدال و درگیری و احیاناً قتل و کشتار هم از نتایج آن است .
بداخلاقی نزدیک به اخم و بدخویی است و غلظت و درشتی از ثمرات کج خلقی است! همچنان که دل‌تنگی و بد کلامی نیز از آثار آن است. و این از جمله صفاتی است که آدمی را از خالق و خلق دور می‌کند، و از نظر مردم می‌افکند، و طبع‌ها را از او متنفر می‌کند.
انسان‌های بدخلق نه تنها دنیای خودشان تیره و تار است بلکه دنیای اطرافیان را هم جهنم می‌کنند و لذا اگر کسی دارای این رذیله نکبت بار است باید بکوشد هر چه سریع‌تر آن را از بین ببرد.
باید توجه کرد که خشم و غضب نابه جا، آتشی شیطانی است که از درون انسان شعله کشیده و انسان را به سوی آتشی ابدی رهنمون می‌شود. امام باقر-علیه‌السلام – می‌فرماید: ان هذا الغضب جمرة من الشیطان توقد فی قلب ابن آدم...؛ خشم پاره آتشی شیطانی است که در قلب انسان شعله‌ور می‌شود.....[1]
آن چه مهم است اینکه شخص عزم راسخ و جدی بر پالایش نفس خویش از خشم و کژخلقی داشته و آن را به زیور حلم و بردباری بیاراید. در این راستا مجاهدت جدی و استمرار و مداومت بر این کار مهم، لازم و ضروری است.
برای تحصیل خوش اخلاقی و مبارزه با بداخلاقی و علاج آن، لازم است به موارد زیر توجه نماید:
الف- توجه و تأمل به ارزش خوش اخلاقی و آثار نیک آن و هم چنین تفکر و اندیشه بر آثار نا مطلوب دنیوی و آخروی بد اخلاقی برای ایجاد انگیزه و بکار بستن اراده و نیز تلاش مستمر بسیار موثر است. برای این منظور بهترین راه موجود، مطالعه‌ی روایات و آیاتی است که در زمینه حسن خلق و سوء اخلاق وارد شده است. برخی از آیات و روایات را بیان می‌کنیم:
قرآن کریم علت پیروزی و موفقیت پیامبر عظیمُ شأن اسلام را در تسخیر قلوب اعراب جاهلی بد اخلاق و خُشک که به فرزندان خود نیز رحم نمی‌کردند و آنان را زنده به گور می‌کردند را، چنین بیان می‌کند:« فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلیظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ؛ رحمت خدا تو را با خلق، مهربان و خوش خوی گردانید، و اگر تند خو و سخت دل بودی مردم از پیرامون تو متفرق می‌شدند، پس چون امت به نادانی در باره تو بد کنند از آنان درگذر و از خدا بر آن‌ها طلب آمرزش کن.[2] اخلاق خوب پیامبر بود که خداوند نیز آن را می‌ستاید و چه زیبا است که خداوند چنین سخنی را به بنده‌اش بگوید:«انک لعلی خلق عظیم؛ همانا تو ( ای پیامبر) دارای خلق عظیم هستی». [3] در مورد خوش رفتاری و غلبه بر عصبانیت داستانی را برای شما بیان می‌کنیم.
یکی از خویشان امام سجاد –علیه‌السلام- نزد حضرت آمد و سخنان تند و ناسزا به آن بزرگوار گفت. امام سکوت فرمودند، تا او رفت. در این هنگام، امام به حاضران فرمود: شنیدید این مرد چگونه با من بر خورد کرد. اکنون دوست دارم همراه من بیاید تا نزد او برویم و پاسخ مرا بشنوید. امام حرکت کرد و در راه این آیه را می‌خواند:« وَالْكَاظِمِینَ الْغَیْظَ وَالْعَافِینَ عَنِ النَّاسِ وَاللّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ ؛ پرهیز گاران، خشم خود را فرو می‌برند و نسبت به مردم عفو و گذشت دارند. خداوند نیکوکاران را دوست دارد».[4] همراهان که نخست گمان دیگری داشتند، از خواندن آیه فهمیدن امام برای انتقام نمی‌رود.
امام به خانه‌ی مرد ناسزا گو رسید و او را صدا زد. او به گمان این که امام برای تلافی آمده، خود را آمده‌ی ستیز ساخت و بیرون آمد. امام فرمود: برادرم؛ ساعتی قبل نزد من آمدی و آن چه خواستی گفتی، اگر آن چه گفتی، در من هست، از درگاه خدا طلب آمرزش می‌کنم و اگر نیست خدا تو را بیامرزد. مرد گستاخ چنان در برابر سخنان مهر انگیز امام تحت تأثیر قرار گرفت، که بین چشمان حضرت را بوسید و گفت: آن چه گفتم، در شما نبود و اعتراف می‌کنم خودم به آن چه گفتم، سزاوارترم. [5]
خوش خلقی و بد خلی در روایات
اکنون شما را دعوت به تأمل و اندیشه در سخنان این بزرگواران می‌کنیم:
پیامبر خدا - صلی الله علیه وآله- می‌فرماید : آن که اخلاق خویش را نیکو گرداند، خداوند او را به مقام روزه گیرِ شب زنده دار رساند.[6]
پیامبر خدا صلی الله علیه وآله می‌فرماید: بنده ، هر چند در عبادت ضعیف باشد ، با اخلاق نیک خود در آخرت به درجات بزرگ و منزلت‌های والایی دست می‌یابد.[7]
پیامبر خدا - صلی الله علیه وآله- می‌فرماید : همانا نزدیک‌ترین شما به من در فردا [ی قیامت] و سزاوارترین شما به شفاعت من ، راست‌گوترین ، امانتدارترین ، خوش اخلاق‌ترین، ونزدیکترین شما به مردم است.[8]
این روایات بیان می‌دارد که برای رسیدن به اخلاق شایسته باید تمرین کرد و پشتکار داشت؛ امام علی -علیه‌السلام- می‌فرماید : در راه کسب مکارم اخلاق پشتکار و پایداری ورزید.[9] همچنین آن حضرت فرمود: نفس‌های خود را بر اخلاق نیکو تمرین دهید ؛ زیرا که بنده مسلمان، با حُسنِ خُلقِ خود به درجه روزه گیرِ شب زنده دار می‌رسد.[10] در حدیث دیگری از آن حضرت آمده است: اخلاق نیکو روزی‌ها را زیاد می‌کند و میان دوستان اُنس و اُلفت پدید می‌آورد. [11] در مورد آثار دنیوی خوش اخلاقی همین بس که فرد خوش اخلاق و نرم خو را همگان دوست دارند و دوستان چنین افرادی بسیار زیاد است و از حمایت‌های مادی و معنوی و اجتماعی این افراد بهره‌امند می‌شود.
امام علی -علیه‌السلام- می‌فرماید : با اخلاق خوش است که زندگی خوش و خرّم می‌شود.[12]امام صادق -علیه‌السلام- می‌فرماید : زندگی‌ای گواراتر از اخلاق خوش نیست [13]. امام صادق از پدرش از جدّش از امام علی -علیه‌السلام- از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله که به امیرالمؤمنین علیه‌السلام فرمود : ای علی! آیا تو را خبر ندهم که اخلاق کدام یک از شما به من شبیه‌تر است ؟ عرض کرد : بفرمایید ، ای رسول خدا. فرمود : آن که از همه شما خوش خوتر و بردبارتر و به خویشاوندانش نیکو کارتر و با انصاف تر باشد.[14]
امام علی -علیه‌السلام- می‌فرماید: آن که بد اخلاق باشد خانواده‌اش(و دیگران) از او دل‌تنگ و بیزار می‌شوند.[15]امام علی علیه‌السلام می‌فرماید: کسی که بد اخلاق باشد، از پیدا کردن دوست و همراه درمانَد.[16] امام صادق علیه‌السلام : هر که بد اخلاق باشد، خودش را عذاب دهد.[17]
پیامبر خدا -صلی الله علیه وآله- می‌فرماید: سه خوی از اخلاق دوزخیان است: تکبّر، خودپسندی و بد اخلاقی. [18]
امام علی -علیه‌السلام- می‌فرماید : بر اثر معاشرت با نابخردان ، اخلاق فاسد می‌شود و بر اثر همدمی با خردمندان ، اخلاق به درستی می‌گراید[19].
راه‌های دیگر تحصیل خوش اخلاقی و رفع بد اخلاقی تمرین عملی خوش اخلاقی هنگام برخورد با دیگران است. اگر مدتی خود را به خوش برخوردی بزنید، بعد از مدتی خوش رفتاری جزء شخصیت شما می‌شود. هر کس قادر است با یک تصمیم قوی عزم را جزم و با رعایت اصل تدریج و گام به گام، به تمرین عملی در این زمینه بپردازد. اگر کسی تصمیم بگیرد حداقل به مدت چهل روز در برخورد خود نسبت به اطرافیان تجدید نظر نماید و در این مدت باروئی گشاده دیگران را میهمان کند، لبی خندان و رابطه‌ای صمیمی برخورد نماید، قطعاً نتایج خوبی خواهد گرفت
چگونه خوش اخلاق شویم؟
یکی از ابعاد مهم وجودی انسان عواطف طبیعی، انسانی و ایمانی او است. ایجاد رابطه عاطفی با سایر انسان‌ها قابل رشد و تربیت است. قسمت بزرگی از لذت و شادی زندگی انسان از طریق ایجاد ارتباط عاطفی با دیگران تأمین می‌شود.
باید توجه نمود که این شادی و لذت از طریق خوش اخلاقی یعنی ایجاد رابطه‌ی عاطفی مثبت بدست می‌آید و بد اخلاقی که در واقع همان رابطه‌ی عاطفی منفی است، موجب کدورت و عذاب زندگی می‌باشد و دیگران را از گرد انسان دور می‌کند. آدمی هر گاه که کار خوب انجام می‌دهد، خودش حس خوبی را در درون خود احساس می‌کند، بنابراین بیاید با آگاهی، تلاش و توجه بیشتر حس‌های خوش آیند را همواره تجربه کنیم.
-از راه‌های دیگر تحصیل خوش اخلاقی و رفع بد اخلاقی تمرین عملی خوش اخلاقی هنگام برخورد با دیگران است. اگر مدتی خود را به خوش برخوردی بزنید، بعد از مدتی خوش رفتاری جزء شخصیت شما می‌شود. هر کس قادر است با یک تصمیم قوی عزم را جزم و با رعایت اصل تدریج و گام به گام، به تمرین عملی در این زمینه بپردازد. اگر کسی تصمیم بگیرد حداقل به مدت چهل روز در برخورد خود نسبت به اطرافیان تجدید نظر نماید و در این مدت باروئی گشاده دیگران را میهمان کند، لبی خندان و رابطه‌ای صمیمی برخورد نماید، قطعاً نتایج خوبی خواهد گرفت.
- خوبی و خوش برخوردی با بندگان خدا در درجه‌ی اول شما را به رشد و به سعادت و به بندگی خدا نزدیک می‌کند.( مقداری بر این مطلب فکر کنید) از طرف دیگر خوش رویی با مخلوقات الهی مانند این است که در حال معامله و رفتار شایسته با خدا هستید. اگر این رنگ الهی در جلوی دیدگان ما قرار گیرد، دیگر لحظه‌ی ما از خوش رفتاری دست نخواهیم شُست.
نکته‌ی دیگری این که همه‌ی افراد دارای ایراداتی هستند، از آن جمله خود ما، بنابراین اگر کسی رفتاری و یا حرفی زد و ما ناراحت شدیم، توجه به این که این فرد نادان است و اگر آگاهی داشت بر خورد ناشایست با ما نمی‌کرد، بسیار در خشمگین نشدن ما موثر است و اگر ما عصبانی می‌شویم، نشان از ضعف ما است که باید آن را بر طرف کنیم.
- با عصبانیت و بد اخلاقی به چه چیزی می‌خواهید برسید؟ آیا تا به حال با عصبانیت مسائل حل شده است و یا مسئله حادتر شده است؟ به نظر نمی‌رسد، که اگر بر خود مسلط می‌شدید، طرف مقابل به اشتباه خود پی می‌برد و همه حق را به شما می‌دادند؟
- می‌توانید در کاغذی مواردی را که عصبانی می‌شوید را یادداشت کنید. بعد از 10الی 15مورد که یادداشت کردید، ببینید که بر سر چه مطالب و مسائلی دچار ناراحتی شده‌اید. وجوه مشترک آن‌ها را شناسایی کنید. این کار به شما نشان خواهد داد که به چه مسائلی بیشتر حساسیت دارید و زود واکنش نشان می‌دهید. سعی کنید آن مسائل را با مشورت با افراد با تجربه و یا خودتان حل کنید.
- بر روی صفات بخشاینده، رئوف، رحمان و رحیم خدا هر روز مدتی فکر کنید و خود را غرق این صفات تصور کنید.
پی نوشت ها :
[1] . اصول کافی، تصحیح و تعلیق: علی‌اکبر غفاری، (تهران: دارالکتب الاسلامیه)، ج 2، ص 304.
[2] . آل عمران/ 159.
[3] . قلم/4.
[4] .آل عمران/134.
[5] . آموزه‌های اخلاقی- رفتاری امامان شیعه -علیهم السلام-، محمد تقی عبدوس و محمد محمدی ری شهری، بوستان کتاب، ص623.
[6] . میزان الحکمه، ج3، ص467 .
[7] . همان،ج3، ص467 .
[8] .همان، ج 5، ص 593 .
[9] . همان،ج3، ص 472 .
[10] . همان،ج3 ، ص 47ظ .
[11] . همان، ج 3، ص 48ظ .
[12] . همان،ج8، ص 33ظ .
[13] . همان،ج3، ص467 .
[14] . همان، ج3 ، ص 47ظ .
[15] . همان،3 ص 484 .
[16] . همان،3 ص 484 .
[17] . همان،ج3، ص 485 .
[18] . همان،ج 2، ص 365 .
[19] . همان،ج 6، ص 189.
فرآوری : محمدی گروه دین تبیان
منابع : پرسمان دانشجویی
پایگاه اندیشه قم
