مسجد جامع اشترجان

مسجد جامع «اشترجان » در 36 كیلومتری جنوب غربی اصفهان در منطقه لنجان واقع شده و به استناد كتیبه های تاریخی آن، در سال 715 به دستور خواجه فخرالدین محمدبن محمودبن علی اشترجانی ساخته شده است این مسجد یكی از نمونه های نفیس معماری ایلخانی از اواخرسلطنت محمد خدابنده (اولجایتو) به شمار میآید.

در كتیبه ای كه نام بانی مسجد در آن آمده، از خواجه محمد اشترجانی، با عنوان «الصاحب الاعظم ملك الوزراءفی العالم» یاد شده است. وی كه از مستوفیان و منشیان امیران ایلخانی بود چند هم حكومت لنجان را برعهده داشت. با این كه «خواجه» در مقام وزارت نبود، دركتیبه‌های این بنا عناوین خاص وزرا به او داده شده است؛ ازاین رو گمان میرود این عنوانها در آن زمان تنها به وزیران اطلاق نمیشد و دیگر دولتمردان نیز آن را وام میگرفته اند.

مسجد ایلخانی، مكمل مسجد كهن تری است كه دربازسازیها و دگرگونی‌ها بخشهای بسیاری بر آن افزوده شده است. هنگام تعمیر بنا در 1333 شمسی در كتیبه‌ای آجری به سبك كتیبه های دوره سلجوقی در زیر تزیینات ایلخانی نمای خارجی سر در شمالی آشكار شد. از تحولات بعدی بنا اطلاعات دقیقی در دست نیست، ولی به استنادكتیبه ای به زبان فارسی در شبستان شرقی بنا، قسمت شرق و غرب مسجد ایلخانی و در حكومت ابوالنصر حسن‌بهادرخان با پشتیبانی مالی شخصی به نام كمالالدین‌اسماعیل بن ظهیر الدین ابراهیم اشترجانی تعمیر شده‌است.

از میان كسانی كه از مسجد جامع اشترجان یاد كرده‌اند،باید از ابن بطوطه نام برد كه آن را در 727 قمری، دیده و درسفرنامه‌اش از آن به عنوان «مسجدی زیبا كه آبی از وسط آن میگذرد»، یاد كرده است جویی كه ابن بطوطه بدان اشاره كرده، در حال حاضر در خارج مسجد و در مقابل سر درشمالی آن جریان دارد.

وسعت مسجد جامع اشترجان 500/1مترمربع (30—50متر) است. این بنا از خشت و آجر ساخته شده، و در دیواری از خشت محصور گشته است. مسجد دارای دو ورودی است. ورودی اصلی در شمال بنا و ورودی دیگر در شرق آن قرارگرفته است. هیچ یك از این دو بر محورهای اصلی ساختمان جای ندارد. دو ایوان بر محور شمالی - جنوبی و 3 شبستان در شمال، شرق و غرب صحن مركزی ساخته شدهاست. گنبد خانه بزرگ مقصوره در پشت ایوان جنوبی جای دارد. بدین ترتیب، این عناصر بر محور بودن كلی طرح درونی مسجد تأكید دارند.

سردر ورودی اصلی كه در نیمه شرقی ضلع شمالی بنا قرار گرفته و بیش از 12 متر ارتفاع دارد. در دو طرف ایوانی كه سر در را تشكیل میدهد، بقایای دو مناره دیده میشودكه تنها یك سوم آنها هنوز باقیست.

تزیینات این سردر با عناصر آجركاری، كاشی كاری و بااستفاده از نقش مایه های هندسی و نوشتاری و اندكی گیاهی شكل یافته است. طاق نماهای متعدد با قوسهای جناغی كه بر ستونهای باریك توكار چند ضلعی و یا دایرهای فرود آمده و در قابهای مستطیل شكل جای گرفته است، نقش عمده را در تقسیم بندی متقارن سطوح ایوان ایفا میكند. فضای طاق مقرنس ایوان از 6 طبقه تشكیل شده كه طاسهای آن با تركیبی از نقشهای هندسی از كاشی آبی، در دو رنگ لاجوردی و فیروزه ای، وآجر تراشیدة بی لعاب مزین شده است. درون سوی طاق اصلی ایوان و همه سطوح مسطح این سردر (لچكیها وپهنه طاق نماها، قابها و الواح مختلف) نیز با نقوش تزیینی هندسی و یا كتیبه های متعدد به دو خط ثلث و كوفی بنایی از آجر تراشیده و یا از تركیب آجر بی لعاب و كاشی در دو رنگ آبی (لاجوردی و فیروزهای) تزیین شده است.امروزه تمامی تزیینات كاشی كاری مسجد به استثنای یك مورد در سردر شمالی متمركز گشته است. مورد استثنایی یادشده، كتیبه ای از كاشی است كه بر درون سوی طاق ایوان جنوبی مسجد قرار داشته، و اكنون تنها چند كلمه از آن باقی است. سردر اصلی به تنهایی 19كتیبه از كتیبه های مسجد را در خود جای داده است. در این میان كتیبه تاریخی حاوی نام بانی مسجد كه با كاشی لاجوردی بر زمینه فیروزهای وبه خط ثلث بر نواری پهن بر قسمت میانی مدخل ایوان و برفراز طاق نمای ورودی مسجد جلوه میكند، از اهمیت به سزایی برخوردار است. دو كتیبه كوچك، در لابه لای تزیینات هندسی قاب همین طاق نما، نام سازنده و نیز تزیین گر را در دو جمله: «عمل بنا احمد ابن محمد البناءالمعروف حداد» و «عمل حاجی محمد قطاع تبریزی»جاودانه ساخته است. این دو، كار ساختمان و تزیین آجركاری و كاشیكاری این سردر و احتمالاً مسجد ایلخانی را عهده دار بوده اند.

سردر اصلی مسجد جامع اشترجان از اهمیت ویژه ای درسیر تحول معماری ایران برخوردار است. تأكید بر ورودی اصلی و ساختار ایوان آن با منازة دوگانه و گرایش به ارتفاع در این قسمت از بنا از دوره سلجوقی آغاز شده بود. یكی از اولین نمونه‌های شناخته شده از این نوع ایوان ورودی درمسجد سلجوقی امام حسن اردستان باقی مانده است.ساختمان سردر باقی مانده از مسجد نظامیه ابرقو، سردر موسوم به دو منار «دردشت» اصفهان، مناره‌های فروریخته‌ سردر مسجد جامع كرمان، سردر مسجد جامع یزد و نیزایوان ورودی مسجد امام (مسجد شاه سابق) اصفهان نمونه هایی هستند كه از قرن 8 قمری به بعد این روند راادامه دادند.

تزئینات كاشیكاری سردر مسجد جامع اشترجان ازنمونه‌های شاخص این نوع تزئین در دوره ایلخانی است كه با تزئین كاشی بناهای مهم این دوره مانند گنبد سلطانیه، مسجد جامع ورامین و نیز مقبرة پیر بكران قابل مقایسه است. استفاده از آجر لعابدار كه نمونه‌های اولیه آن دربناهای سلجوقی مشاهده می‌شود، در دوره خوارزمشاهی اوج گرفت و در دوره ایلخانی تحول بیشتری یافت. پیشرفت هنر كاشی كاری در قرون بعدی همچنان ادامه یافت. در كنار كاشیهای لاجوردی و فیروزهای مسجدجامع اشترجان، نخستین نمونه تاریخدار كاشی «زعفرانی» نیز دیده می‌شود.

در داخل مسجد در قسمت شرقی ورودی شمالی پلكانی قرار دارد كه به یك شبستان زمستانی در زیر این بخش منتهی می‌شود. صحن مركزی نسبت به فضاهای سсوشیده اطراف آن از مساحت كمتری برخوردار است.شبستان شمالی 3 چشمه طاق و شبستانهای شرقی وغربی هر یك دو چشمه طاق عمق دارند. كلیه طاقهای‌ شبستانها بر پیل پایه‌های 4 ضلعی قرار گرفتهاند. طاق‌نماهای كور سراسر سطوح دیوارهای داخلی مسجد را در 3طرف شمال، شرق و غرب در محور چشمه طاقها پوشانده،گویی چشمه طاقها در آن سوی دیوارها نیز ادامه یافتهاست.

نمای پیرامون صحن را یك ایوان بزرگ و مرتفع برسراسر ضلع جنوبی، یك ایوان كوچك با ارتفاع كمتر و دودهنه طاق در دو طرف آن بر ضلع شمالی، و 4 دهنه طاق مشابه بر هر یك از اضلاع شرقی و غربی تشكیل میدهد.هر یك از طاقها در نمای رو به صحن آن در قابی مستطیل شكل قرار گرفته كه بر قرنیزی به ارتفاع 20/1 مترفرود میآید.

ایوان شمالی با دو ورودی در هر یك از دیوارهای شرقی و غربی آن به قسمتهای دیگر شبستان راه می‌یابد. طاق‌آهنگ این ایوان اندودی از گچ دارد كه در آن زمینهای شطرنجی به تقلید از آجینی و بندهای آن كنده شده است. بر این زمینه به كمك تزئینات گچبری جمله«الله‌اكبر» به خط كوفی بنایی به طور مكرر نقش بسته است. كتیبه ای گچی حاوی آیه 56 از سوره احزاب (33) به خط ثلث روی زمینهای به رنگ آبی با بن مایه‌های گیاهی بر درون سوی طاق این ایوان جای گرفته است. این كتیبه در قاب باریكی با طرح هندسی و به رنگ قرمز قرار دارد.بقایای كتیبه گچی دیگری نیز بر قسمت بالایی دیوارشمالی ایوان روی زمینهای به رنگ آبی دیده می‌شود. نوار پهنی با طرح هندسی سرتاسر 3 دیوار ایوان را در قاعده طاق تزئین میكند. بر جرزهای داخل ایوان و در مربعهای كوچكی اسامی «الله، محمد، علی، ابوبكر، عمر» به طور پراكنده گچبری شده است.

ایوان اصلی مسجد سرتاسر ضلع جنوبی صحن را اشغال كرده است. این ایوان با دو ورودی در اضلاع شرقی وغربی و 3 ورودی در ضلع جنوبی آن، از یك طرف به شبستانها و از طرف دیگر به گنبد خانه مقصوره راه میگشاید. مدخل اصلی مقصوره كه در قسمت میانی ضلع شمالی ایوان واقع شده، از ارتفاع بیشتری برخوردار است.طاق و دیوارهای جناحی ایوان تعمیر و تجدید بنا شده است. بقایای چند كلمه از یك كتیبه به خط ثلث از كاشی فیروزهای بر زمینه گچی با نقش گیاهی زرد رنگ كه بردرون سوی طاق ایوان باقی مانده است، حكایت از این داردكه كتیبه ای زیبا در این قسمت وجود داشته، و احتمالاً كتیبه دیگری نیز بر قرار طاقهای ورودی بر 3 دیوار ایوانمیچرخیده است. از این كتیبه امروز فقط زمینه گچی آن باقی مانده است، سطوح جرزهای ایوان در گوشه شمالی غربی و شمال شرقی در قاب باریكی جای داده شده است كه به خط كوفی بنایی آیات 1 تا 9 سوریه یس 036) و آیه23 و قسمتی از آیه سوره حشر (59) و اسماء الحسنی را دربردارد. در بندهای آجرهای این جرزها كلمات الله،علی،رسولالله، محمد، الملكلله با گچ نوشته شده است.

مقصوره مسجد جامع اشترجان با نقشه مربع شكل ساخته شده است. دیوارهای گنبدخانه از خشت است و رویآنها را لایه ای از گچ به ضخامت 5/3 سانتیمتر كه در اصلبه رنگ نخودی مایل به خاكستری بوده ، پوشانده است. ورودیهای سه گانهای كه در هر یك از دیوارهای شمالی،شرقی و غربی گشوده شده، ارتباط مقصوره را با ایوان جنوبی و مسجد و شبستانهای اطراف آن میسر میساخته است. امروزه ورودیهای جانبی در شرق و غرب مقصوره مسدود شده است. ورودیهای اصلی در قسمت میانی دوارها قرار گرفته، و از ورودیهای جانبی پهنتر است.

طرح سه گانه این ورودیها در جانب جنوبی گنبدخانه به وسیله محراب و دو طاق نمای تزئینی دو طرف آن تكرارشده است.

مقصوره در مقطع عمودی از 3 قیمت متمایز تشكیل شده است: منطقه مربع شكل پایه بنا، منطقه كثیرالاضلاع انتقالی میان پایه و دایره گنبد و گنبد. منطقه انتقالی از دوطبقه 8 ضلعی و 16 ضلعی تشكیل شده است. طبقه اول 4سكنج مقرنس دارد و 4 طاق نمای ساده، و طبقه دوم 4سكنج و 8 طاق نمای ساده دارد. قسمت شرقی و غربی طبقه اول باز است و امكان ورود نور كافی را به مقصوره فراهم می‌سازد. منطقه كثیرالاضلاع انتقالی بدین ترتیب تبدیل زمینه مربع را به دایره برای اجرای نهایی پوشش گنبد امكانپذیر ساخته است. استقرار گنبد به كمك سكنج بر ساختمان 4 گوش بنا، در ادامه سنت دیرینه معماری پیش از اسلام ایران، تحول چشمگیری در دوره اسلامی یافته است. ساختمان گنبد خانه مسجد جامع اشترجان آنچه را كه در دوران پیش در بناهایی چون: مقبره سامانیان در بخارا، مقبره عرب اتا در تیم، نزدیك سمرقند، مقبره دوازده امام در یزد، و به ویژه در گنبد خانه‌های مقصوره‌های مساجد سلجوقی تجربه شده بود، به كار گرفته شده است.استفاده از طبقه دوم 16 گوش مستقل در منطقه انتقالی -كه اولین نمونه آن در مقصوره مسجد جامع اصفهان مشاهده می‌شود- سرآمد تحولات عظیمی در روشهای پوشش طاقی بناها و نیز ارتفاع آنها گردید. تركیب مقرنس سكنجهای طبقه 8 گوش مسجد جامع اشترجان اولین نمونه سكنج مقرنسدار شناخته شده در مقصوره سلجوقی مسجد جامع گلپایگان، و سپس نمونههای ایلخانی آن راهمچون مسجد جامع ورامین به یاد می‌آورد.

بر 4 قوس طاق نماهای طبقه 8 ضلعی منطقه انتقالی،روی محورهای اصلی بنا، یك كتیبه گچبری به خط ثلث برزمینه گیاهی آبی رنگ آیات 18 تا 22 سوره توبه (9) نقشبسته است. در كتیبه اصلی مقصوره مسجد جامع اشترجان كه بر پایه گنبد آن واقع است، آیه 1 تا قسمتی از آیه 6 سوره فتح (48) با گچ به خط كوفی بافته بر زمینهای از نقوش گیاهی نوشته شده است. در لابه‌لای حروف بخش پایانی كتیبه، در قسمت بالا، تاریخ اجرا با گچ و به خط ثلث بدین صورت نوشته شده است: «و ذلك فی اواخر صفر سنةخمس عشرة و سبع مائة). دو نوار باریك گچبری تزئینی،یكی به رنگ قرمز و آبی و دیگری به رنگ قرمز و سفید ونخوردی بر بالای این كتیبه به دور گنبد می‌چرخد.

این بنا با 47 كتیبه حاوی مضامین مختلف قرآنی،مذهبی و تاریخی با انواع سبكهای نگارش از غنای خاصی برای مطالعات كتیبه شناختی در خور مقایسه بابناهای دیگر ایلخانی چون گنبد سلطانیه، مسجد جامع ورامین و مقبره پیربكران در اصفهان است.

برگرفته از دائرةالمعارف بزرگ اسلامی جلد نهم با تلخیص 

بخش حریم رضوی