شیخ محمد بهاری ، فقیه و عارف نامدار
ولادت و ایام کودکى
عارف سالک، عالم ربّانى، حکیم فرزانه، مجتهد عادل، فقیه نامدار، حضرت آیةاللَّه شیخ محمّد بهارى در خانوادهاى اصیل و مذهبى چشم به جهان گشود. او فرزند میرزا محمّد بهارى، از ستارگان تابناک آسمان علم و عرفان است. بهارى در سال 1265 ه .ق. در شهر بهار از توابع همدان متولد شد. حاج میرزا محمّد بهارى که مردى وارسته بود، داراى 3 پسر به نامهاى: صادق، فرّخ و محمّد و یک دختر به نام خانم بود. همسرِ وى، زنى با ایمان بود. حاج میرزا محمّد کاسب بود و وضعیت مالى نسبتاً خوبى داشت. از قراین و شواهد پیداست که او از راه خرید و فروش و کشاورزى، امرار معاش مىکرد.
آغاز تحصیلات
شیخ محمّد بهارى همراه حاج شیخ محمّد باقر بهارى به مکتب خانه ملاّ عباس على در بهار رفته و خواندن و نوشتن را آموخت و قرائت قرآن و احکام شرعى را فرا گرفت.
او علاقه زیادى به آموختن علم داشت. وى در نوجوانى دروس حوزوى را نزد ملاّ جعفر بهارى فرا گرفت.
ملا جعفر دانشمندى وارسته بود که براى تأمین مخارج زندگى خویش، از وجوهات شرعیه استفاده نمىکرد. او از راه کشاورزى، امرار معاش مىکرد. این مرد الهى گذشته از این که از مدارج علمى بالایى برخوردار بود زاهدى با تقوا نیز بود. ضمیرِ پاک، قلب مطمئن و آرامش خاطر از ویژگىهاى اخلاقى وى بود. گویا شکلگیرى پایههاى اولیه علمى - عرفانى شیخ محمّد بهارى و آیةاللَّه حاج شیخ محمّد باقر بهارى در کلاس درس ملاجعفر بوده است.
عزیمت به بروجرد
شیخ محمّد بهارى پس از اتمام تحصیلات مقدماتى در همدان، براى ادامه تحصیل به بروجرد عزیمت مىکند و در درس آیةاللَّه حاج میرزا محمود بروجردى، عموی پدر آیةاللَّه العظمى آقا حسین بروجردى شرکت مىکند. او پس از اخذ درجه اجتهاد در32 سالگى، به زادگاه خود برمىگردد. وى مدت کوتاهى در بهار به ارشاد مردم مىپردازد و دوران جوانى، همراه پدر به زیارت اماکن مقدّس در عراق مىرود.
هجرت به نجف اشرف
شیخ محمّد بهارى در سال 1297 ه .ق. براى ادامه تحصیلات وارد حوزه علمیه نجف اشرف مىگردد. وى در نجف از ملازمان درس آخوند ملا حسینقلى همدانى و از شاگردان ممتاز او بود. آخوند همدانى دربارهاش فرمود: «حاج شیخ محمّد بهارى، حکیم اصحاب من است.»
بهارى در درس عارف کامل و استاد بىنظیر عرفان، آخوند ملاّ حسینقلى شوندى درجزینى همدانى (متوفاى: 1311 ه .ق.) شرکت مىکنند و تا زمان وفات آن مرد بزرگ از محضر پر فیضش بهرهمند مىشود.
حاج شیخ محمّد بهارى در نجف دچار بیمارى مزمن مىشود. پزشکان راه علاج او را تغییر آب و هوا مىدانند. وى به سفارش پزشکان، به ایران بر مىگردد و مدّتى در مشهد ماندگار مىشود. باردیگر تصمیم به سفر به نجف مىگیرد، امّا بدتر شدن وضعیت جسمانىاش سبب بازگشت او به بهار مىشود و تا پایان عمر در این شهر اقامت مىگزیند.
استادان
بهارى دروس مقدماتى را در زادگاهش، زیر نظر پدرش، نزد ملاّ عباسعلى بهارى و ملاّ جعفر به پایان رسانید. آن گاه براى ادامه تحصیلات به همدان رفت و در درس استاد اسماعیل همدانى و میرزا محمود طباطبایى شرکت کرد. سپس به بروجرد رفت و دروس فقه و اصول را نزد مرحوم حاج میرزا محمود بروجردى فرا گرفت و از وى اجازه اجتهاد گرفت. بهارى در سال 1297 ه' .ق. به نجف اشرف رفت و از آموختههاى ملاحسینقلى شوندى بهرهمند شد.
بهارى در عرفان و قرآن، از محضر آیةاللَّه العظمى آخوند ملاحسینقلى شوندى همدانى بهرهها برد. شاگردان مکتب تربیتى آخوند را بیش از 300 نفر تربیت کردهاند.
سید احمد کربلایى، سید ابوالقاسم اصفهانى، شیخ محمّد بهارى همدانى، دولت آبادى، شیخ باقر آقا موسى، میرزا جواد آقا ملکى تبریزى، سید محمّد سعید حبوبى، شیخ آقا رضا تبریزى، شیخعلى (فرزند آخوند)، شیخ على قمى، شیخ مولى شراره، از شاگردان مشهورِ آن عارفِ وارسته هستند. شیخ محمّد بهارى از برجستهترین شاگردان آخوند ملاحسینقلى همدانى بود. به تعبیر شیخ آقا بزرگ تهرانى، هو اجلهم اعظمهم. او شاگرد آخوند بود.
آیةاللَّه سید محمّد حسین طهرانى او و سید احمد کربلایى را ممتازترین شاگردان آخوند همدانى دانست و درباره سید احمد کربلایى فرمود: «از اعاظم فقهاء شیعه امامیه و از اساتید حکمت و عرفان الهى بوده است.» اما در حکمت و عرفان او همین بس که پس از رحلت مرحوم عارف بىبدیل و حکیم و مربى و مدرس و فقیه بىنظیر حضرت آیةاللَّه آخوند ملاحسینقلى همدانى - رضواناللَّه تعالىعلیه - در نجف اشرف، با عدیل و همردیف خود، مرحوم شیخ محمّد بهارى در میان سیصد تن از شاگردان آن مرحوم، سرآمد و شاخص بود.
پس از مهاجرت بهارى به همدان، سید احمد کربلایى، یگانه عالِم اخلاق و مربى نفوس در طى طریق الهى و سیر در معارج و مدارج کمال نفس انسانى و ایصال به کعبه مقصود و حرم معبود بود.
شیخ محمّد بهارى و حاج سید احمد کربلایى از تربیت شدگان مکتب عرفان آخوند ملاحسینقلى همدانى و از شاگردان توانمند او بودند. آخوند ملاحسینقلى همدانى عرفان را از آیةاللَّه آقا سید على شوشترى آموخته بودند و سید على شوشترى نیز از مرد «جولا».
حاج سید محمّد حسین طباطبایى قاضى مىنویسد:
من از پدرم پرسیدم: «شما عرفان را از که اخذ کردهاید؟ فرمودند: از مرحوم سید احمد کربلایى طهرانى. عرض کردم: او از چه کسى؟ فرموند: از آقا سید على شوشترى. عرض کردم: او از چه کسى؟ فرمودند: از «جولا» عرض کردم: او از چه کسى فرا گرفته؟ ایشان با تغیر فرمودند: من چه دانم! تو مىخواهى سلسله درست بکنى.»
اخلاق و کرامات شیخ محمّد بهارى
اسرار الهى در دل تابناک بهارى موج مىزد. آن بزرگوار از حیث اخلاق، متواضع، مؤدب و در حفظ آداب معاشرت و سعه صدر، سعیى بلیغ مىنمود.
بهارى در اخلاق، حسن رفتار، حلم، بردبارى و خوش خُلقى از بین شاگردان مرحوم آخوند، زبانزد و نمونه و بارز بود. او در نجف، شیوه تربیتى استادش را ادامه داد. بسیارى از عالمان و تاجران ایرانى، عرب و هندى شیوه سلوک و خود سازى را از او طلب مىکردند وى نیز با کمال گشادهرویى و مهر و محبّت، شفاهى یا کتبى آنان را هدایت و ارشاد مىنمود و بدین ترتیب مکتب آخوند را استمرار و تداوم مىبخشید.
میرزا جواد آقا ملکى تبریزى که از بزرگان اهل معرفت زمان خویش بود، درباره استاد خویش، آخوند همدانى مىنویسد:
در یک برخورد اعجاب آنگیز، مرحوم آخوند یک فرد منحرف را دگرگون مىساخت. گویند: آقایى آمد نزد مرحوم آخوند و ایشان او را توبه دادند. در عرض 48 ساعت بعد، وقتى که آن مرد آمد به گونهاى متحوّل شده بود که باورمان نمىشد که این همان آدم چند ساعت پیش باشد.
آیةاللَّه شیخ محمّد بهارى همانند استاد گرانقدرش بود. او در همان برخورد اول، طرف مقابل را مجذوب و شیفته خود مىساخت. او روزى در نجف اشرف، با جمعى از طلاب در محوطه حیاط مدرسه ایستاده بود. رهگذرى جسارتى به طلاب مىنماید. طلبهها در صدد پاسخ به توهین او بر مىآیند، امّا بهارى مىگوید: او را به من واگذارید. بهارى به رهگذر مىگوید: آیا نخواهى مُرد؟ آیا وقت آن نرسیده است که از خواب غفلت بیدار شوى؟ آن مرد نگاهى به پشت سرخود مىکند و خطاب به بهارى مىگوید: چرا، چرا؟ اتفاقاً موقعش فرا رسیده است! او در حضور بهارى توبه مىکند و تحوّل و انقلابى درونى در او پیدا مىشود و از زهّاد و عبّاد و از اوتاد زمان خود مىشود.
چهرهاى متبسم در پس اندوه
حجة الاسلام و المسلمین عندلیب زاده همدانى درباره شیخ محمّد بهارى فرمود: «او قلبى مطمئن و آکنده از اندوه داشت، اما در پس این اندوه، چهرهاى بشاش و شادمان داشت و از جدال و مناظره برکنار بود. بیان و کردار، حتى قیافهاى دلنشین و جذاب داشت، به گونهاى که کودکان هم حضور در محضر او را بر بازىهاى کودکانه شیرین خود ترجیح مىدادند!»
گریز از تعریف و تمجید دیگران
شیخ محمّد بهارى مصداق بازر آیه (رجالٌ لا تلهیهم تجارة و لا بیع عن ذکراللَّه) بود او همواره بهیاد خدا بود. معنویت، اخلاص، تقوا و زهد از اوصاف بارز ایشان بود.
بهارى از این که در عرصه شهرت قرار بگیرد، گریزان بود. شاید این جهت است که تنها دو اثر علمى؛ تИرة المتقین و منشآت از او باقى مانده است. او از تعریف و تمجید دیگران و از این که در معرض مدح قرار گیرد، گریزان بود.
آیةاللَّه العظمى آخوند ملاحسینقلى همدانى به نقل از یکى از شاگردان شیخ محمّد بهارى، فرمود: نزد بهارى درس اخلاق مىخواندیم، یک روز به محل درس بهارى مراجعت کردیم، استاد فرمود: دیگر درسى نیست؟! عرض کردیم: چرا! فرمود: آیا طى این مدت تغییر حال پیدا نکردهاید؟ اگر نکردهاید، طبیب را عوض کنیم! بهارى با نفس مسیحایى خود، درصددایجاد تحول و انقلاب درونى در شاگردانش بود. او که خودش را از قید و بند دنیوى آزاد ساخته بود، در فکر آزاد سازى دیگران هم بود.
شاگردان
شاگردان شیخ محمّد بهارى در حوزه علمیه نجف، ضمن تحصیل علوم دینى، به تدریس نیز مشغول بودند.
عارف فرزانه، شیخ لطیف بهارى (فرزند ملاّ درویش) از شاگردان او بود. شیخ لطیف از عارفان و عالمان ربّانى زمان خود به شمار مىرفت. بهارى در ملاقات با اهالى شهر بهار، از معنویت، زهد و عرفان وى بسیار تعریف کرد.
مرحوم شیخ محمّد بهارى شاگردان بسیارى داشت نامههاى وى که در کتاب تذکرة المتقین گرد آمده است، خود حکایت از این مدعاست.
آثار
آثار علمى آیةاللَّه شیخ محمّد بهارى منحصر به مکاتباتى است که براى شاگردان خود نگاشته است. تعدادى از این مکاتبات ارزشمند در کتاب تذکرة المتقین به گرد آمده است. مىنویسد:
«این بنده از حضرت آیةاللَّه العظمى خامنهاى (مد ظلالعالى) شنیدم که فرمودند: مرحوم شیخ محمّد بهارى افزون بر کتاب تذکرة المتقین، نوشته یا نوشتههاى دیگرى نیز داشته است.»
شیخ آقا بزرگ تهرانى در کتاب ارزشمند الذریعه الى تصانیف الشیعه، از کتاب «منشآت» بهارى یاد مىکند و مىنویسد: منشآت بهارى الهمدانى النجفى الحاج شیخ محمّد بهارى به طبع تهران .
کتاب دیگرى به نام «کتاب القضاء» را نیز به شیخ محمّد بهارى نسبت مىدهند. بهارى از نظر علمى، به درجات عالى و اجتهاد رسیده بود و شاگردان بسیارى نیز تربیت کرده بود. اگر آثار مکتوب و قلمى کمتراز ایشان به یادگار مانده است، نشان از توجه وى به تربیت شاگردان و رجال دینى و اهتمام خاص در سیر و سلوک وى است، به گونهاى که کتاب تИرة المتقین، دستور العمل و نسخه عرفانى و تهذیب نفس براى شاگردان است.
وفات
آیةاللَّه شیخ محمّد بهارى در نجف مریض شد و به سفارش پزشکان، به ایران بر مىگردد، عازم مشهد مىشود. او مدتى بعد، قصد بازگشت به نجف اشرف مىکند که شدّت یافتن بیمارى، او را از این تصمیم منصرف مىسازد و او ناچار به زادگاهش، بهار بر مىگردد و در نهم ماه مبارک رمضان 1325 ه'. ق. روحش به رضوان الهى پَرمىکشد و پیکر پاکش در شهر بهار به خاک سپرده مىشود.
علاّمه شیخ آقا بزرگ تهرانى، تاریخ وفات شیخ محمّد بهارى را نهم ماه مبارک رمضان سال 1325 ه .ق. داند و مىفرماید: در تاریخ وفات مرحوم بهارى، این گونه وارد شده است: « آه خزان شد گل و بهار محمّد »
مرقد منور آن مرحوم هم اکنون در میان بیش از 160 تن از شهیدان سرافراز و گلگون کفن انقلاب اسلامى و جنگ تحمیلى عراق علیه ایران، در باغ بهشت شهداى بهار، زیارتگاه مردم است. یکى از بزرگان نقل کردهاند: اطرافیان بهارى در زمان حیاتش، به ایشان پیشنهاد مىکنند بعد از رحلتش، جنازهاش را به نجف منتقل کنند و در آن جا به خاک بسپارند. ایشان با قاطعیت مىگوید: مرا در گورستان شهر بهار دفن کنید. چون مىخواهم کنار شهیدان باشم.
آرامگاه وى زیارتگاه مردم از شهرهاى مختلف کشور است. گاه اشخاص گرفتار و حاجتمند براى رفع گرفتارى و برآورده شدن حاجات خویش، به آستان مبارک و شفابخش آن ابر مرد زهد و تقوا، روى امید مىآورند. کرامات فراوانى نیز در این زمینه از ایشان نقل و مشاهده شده است!
نویسنده : اسداللَّه حیدرى
منبع: شخصیت‌های نامور ، جلد سوم /س
