دوبی جدید درشمال شرق ایران!

تركمنستان در حال تبدیل شدن به دبی دیگر است. این جمله اغراق نیست، واقعیتی عینی است كه در پایتخت این كشور ـ عشق‌آباد ـ بخوبی قابل مشاهده است. تركمنستان و امارات عربی متحده با این كه یكی آن سوی خلیج‌فارس است و آن یكی همسایه دریای خزر، اما شباهتی غریب میانشان هست.

هر دو از زیبایی‌های طبیعی بهره‌ای نبرده‌اند و از نظر آب و هوا و پوشش گیاهی كم و بیش شبیه یكدیگرند.

با این حال هر دو از منابع غنی نفت و گاز برخوردارند و فروش این ثروت، نخستین منبع درآمد ملی آنها را تشكیل می‌دهد. هر دو بویژه تركمنستان در حال برنامه‌ریزی برای جذب توریسم است و بافت اجتماعی و فرهنگی آن مطابق با طراحی جدیدی كه برای آن در نظر گرفته شده است، در حال دگرگونی است.

همچنین هر دو در حال استفاده از ظرفیت‌های تجاری و ترانزیتی خود در بخش ترانزیت و حمل و نقل هستند. مانند دبی كه اكنون به عنوان یك بندر آزاد نقش پخش‌كننده بزرگ كالا در منطقه و ترانزیت‌كننده را به عهده دارد، تركمنستان نیز برای استفاده از ظرفیت ترانزیتی خود در حال سرمایه‌گذاری در بخش حمل و نقل بویژه حمل و نقل ریلی است. در زمان دولت دوم هاشمی رفسنجانی خط‌آهن مشهد ـ ‌سرخس ـ تجن و امتداد ‌آن در خاك ایران به نام راه‌آهن بافق ـ بندرعباس نخستین خط ترانزیتی‌ای بود كه تركمن‌ها از آن برای ترانزیت استفاده كردند. كریدور ریلی شمال ـ جنوب كه بخشی از آن ایجاد شده و بخشی از خط آهن آن میان ایران ـ‌ تركمنستان و قزاقستان در حال تكمیل است،‌ دومین سرمایه‌گذاری عشق‌آباد در این زمینه محسوب می‌شود.

سرانجام كریدور حمل و نقل جدید پنج‌جانبه كه موافقتنامه آن چندی پیش میان ایران، ازبكستان، تركمنستان، عمان و قطر در عشق‌آباد به امضا رسید، سومین و جدی‌ترین تلاش تركمنستان برای استفاده از ظرفیت‌های ترانزیتی خود است. اگر فقط دومین پروژه ترانزیتی تركمنستان یعنی خط آهن ایران ـ تركمنستان ـ قزاقستان به مرحله عمل برسد و كریدور شمال ـ‌ جنوب فعال شود ضمن آن كه زمان حمل و نقل و ترانزیت كالا 2 شبانه‌روز و معادل 600 كیلومتر كاسته می‌شود، سالانه تا 12 میلیون تن كالا از این مسیر جابه‌جا شده و هزینه‌های بخش حمل و نقل به طور قابل ملاحظه‌ای كاهش خواهد یافت.

جالب است كه از حدود 910 كیلومتر راه‌آهن لازم‌الاحداث برای این كریدور حدود 700 كیلومتر فقط در خاك تركمنستان قرار دارد حال آن كه فقط 82 كیلومتر از این راه‌آهن در ایران و 120 كیلومتر آن در خاك قزاقستان واقع است. این نشان می‌دهد كه تركمن‌ها چه برنامه دراز‌مدتی را برای استفاده از ظرفیت‌های حمل و نقل و ترانزیت خود دارند.

تركمنستان دارای ? استان آخال، بلكان، داش حوض، لباب و مرو است كه عشق‌آباد پایتخت این كشور و مركز استان آخال محسوب می‌شود. عشق‌آباد مانند سایر دیگر نقاط این كشور صحرایی و عاری از پوشش گیاهی جذاب است.

البته رشته كوه كپه‌داغ كه پایتخت در آن و در نزدیكی مرز ایران قرار دارد، آب و هوای این شهر را نسبت به سایر مناطق بهتر كرده است، اما این شهر از نظر سرسبزی فقط كمی از الگو خوانده جدید خود ـ دبی ـ بهتر است. عشق‌آباد جدید هم‌اكنون مانند دبی كه به دو بخش قدیمی و بر دبی (دبی جدید)‌ تقسیم شده، كم‌كم در حال تبدیل به دو بخش است. بخش اول كه همان بخش قدیمی است،‌ شامل ساختمان‌های كوتاه حداكثر 2 تا 3 طبقه، خیابان‌هایی باریك و بافتی در مجموع قدیمی است. حتی مجتمع‌های مسكونی كه از زمان حكومت شوروی و وجود سیستم اشتراكی در این كشور باقی‌مانده نیز حداكثر 4 طبقه است، اما عریض و پهن. با این حال عشق‌آباد بخش دومی دارد كه دارای ساختمان‌های مدرن، اتوبان‌های پهن و صرفا برج‌هایی بلند است.

طبق آماری كه از زبان خود تركمن‌ها گرفتیم، این كشور 44 میلیارد دلار پروژه ساختمانی در دست احداث دارد كه این كشور را به یكی از بزرگ‌ترین واردكنندگان خدمات فنی ـ مهندسی تبدیل كرده است. در بخش جدید عشق‌آباد به جز برج‌هایی با ظاهری مدرن ـ دقیقا مانند دبی ـ و بلند با نماهایی شیشه‌ای كه دارای معماری خلاقانه اما بسیار بی‌روح و بی‌هویت هستند، ‌چیز دیگری نمی‌بینید. اگر از پنجره اتاق هتل به این بخش جدید نگاه كنید، صحرایی را پیش‌رو خواهید دید كه با دقت مهندسی هر چه تمام‌تر خیابان‌كشی شده است و در وسعتی پراكنده برج‌هایی كه هریك دست‌كم 20 طبقه هستند، از زمین روییده یا در حال روییدن است.

دولت در مرحله نخست تقریبا ساختمان تمام وزارتخانه‌ها و دستگاه‌های دولتی را نوسازی كرده است، به طوری كه اكثر وزارتخانه‌ها در قالب برج‌های 20 تا 30 طبقه با فاصله‌ای اندك در كنار یكدیگر در حاشیه یك اتوبان مدرن قرار گرفته‌اند و حتی كمی از نظر شكل ظاهری متحدالشكل نیز هستند.

در سایر نقاط این منطقه نیز مجتمع‌های مسكونی، هتل‌های متعدد و ساختمان‌هایی چون بیمارستان، فروشگاه و غیره یا احداث شده یا در حال احداث هستند. حتی سفارتخانه برخی كشورها نیز در امتداد همان اتوبان و روبه‌روی ساختمان وزارتخانه‌ها قرار گرفته تا فضای این منطقه را كاملا از عشق‌آباد قدیم متمایز كند. زمان ساخت پروژه‌ها نیز چندان بلندمدت نیست و اكثرا یكساله است، چرا كه رئیس‌جمهور «قربان قلی بردی محمد اف» خود شخصا بر بسیاری پروژه‌ها نظارت و بر اتمام آنها راس تاریخ معین تاكید دارد و در صورت عدم اتمام، جریمه‌های سنگین بر آن وضع می‌كند. بیشتر سازندگان بناهای جدید در تركمنستان فرانسوی‌ها هستند و ایران نیز می‌كوشد در مقام نخستین شریك تجاری، سهمی شایسته در صدور خدمات فنی ـ مهندسی به این كشور داشته باشد. افزایش پروژه‌های ساختمانی و شهرسازی در تركمنستان و عشق‌آباد رشد اقتصادی این كشور را افزایش داده است.

به طوری كه براساس آخرین آمار صندوق بین‌المللی پول، این كشور 11.5 درصد رشد اقتصادی دارد كه آن را به یازدهمین كشور دارای رشد اقتصادی سریع در جهان تبدیل كرده است. این اقدامات رفت و آمد خارجیان چه از نظر كاری و چه از نظر توریسم را به عشق‌آباد افزایش داده است، به طوری كه توریست‌های روس و اروپایی زیادی روزانه در عشق‌آباد مشاهده می‌شوند. با این حال زیرساخت‌های فرهنگی برای پذیرش توریسم و ارائه خدمات به آنها چندان آماده نیست. با وجود آن كه 85درصد جمعیت آن مسلمان است، اما توریست‌ها دارای محدودیت چندانی نیستند و بیشتر محدودیت‌ها این است كه آزادی‌های فردی باید در محیط‌های خاص و به دور از چشم جامعه اعمال شود. با این حال پاره‌ای مقررات باقیمانده از زمان اتحاد جماهیر شوروی، جو این كشور و عشق‌آباد را پر رمز و راز می‌كند.

به عنوان مثال در پایانه مرزی زمینی باجگیران و هنگام ورود به این كشور اطلاعیه‌ای فارسی به دیوار خودنمایی می‌كند كه یكی از دانستنی‌ها و مقررات حضور در تركمنستان را محدودیت تردد در بعد از ساعت ? شب ذكر می‌كند. نگاهی به خیابان‌های عشق‌آباد در این ساعت نیز تایید می‌كند كه این قانون بدقت اجرا می‌شود، چراكه تقریبا هیچ ماشینی در خیابان‌ها به چشم نمی‌خورد و شهر به گونه‌ای رمزآلود، ساكت و بی‌تحرك است. مورد دیگر به محدودیت‌های تردد هنگام برگزاری مراسم‌های رسمی یا افتتاح پروژه‌ها و طرح‌ها، توسط رئیس‌جمهور برمی‌گردد، چراكه در این مواقع دیگر رفت و آمدها در عشق‌آباد متوقف و به بیانی قسمت عمده شهر قرق می‌شود. یك چنین مسائلی است كه تردد توریست‌ها را در تركمنستان به چالش می‌كشد، اما باز این كشور آنقدر جذابیت‌های اقتصادی دارد كه سرمایه‌گذاران، محدودیت‌ها را به جان بخرند و در این كشور به فعالیت بپردازند.

ایران و دبی جدید

روابط اقتصادی ایران و تركمنستان به گونه‌ای غریب و از نظر كلیات مهم شبیه به روابط با دبی و امارات‌عربی‌متحده است. ایران مانند دبی اولین شریك تجاری تركمنستان محسوب می‌شود و مانند دبی تراز تجاری به نفع عشق‌آباد مثبت است! و باز به گونه‌ای غریب مانند دبی، ایران بزرگ‌ترین واردكننده و خریدار از تركمنستان است، بدون این كه از امتیازات كافی سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ویژه‌ای در قبال این خرید برخوردار باشد. براساس آخرین آماری كه علی‌اكبر صالحی وزیر امور خارجه در آخرین سفر خود به عشق‌آباد و در همایش مشترك تجاری ایران و تركمنستان ارائه داد، حجم تجارت خارجی ایران و تركمنستان سالانه 4میلیارد دلار است كه از این رقم فقط 3 میلیارد و 400میلیون دلار حجم گازی است كه ایران از این كشور می‌خرد و لذا حجم سایر همكاری‌های تجاری ایران با این كشور شامل ترانزیت و حمل‌ونقل خدمات فنی ـ مهندسی، صادرات كالا و... از 600 میلیون دلار فراتر نمی‌رود. با این حال آنچه از لابه‌لای بخش‌‌های جزئی و خصوصی كه در یازدهمین اجلاس كمیسیون مشترك اقتصادی ایران و تركمنستان بین هیات‌های رسمی دو كشور مطرح بود، به دست می‌آمد این كه به هر دلیل ـ خواه ضعف همیشگی دستگاه دیپلماسی كشور و كمبود اعتماد به نفس آنها باشد یا زیاده‌خواهی تركمن‌ها ـ این كشور نمی‌خواهد یا درك نكرده است كه در قبال پول هنگفتی كه سالانه از جیب ایرانیان به این كشور سرازیر می‌شود، باید امتیازات قابل توجه سیاسی، اقتصادی و فرهنگی در اختیار ایران قرار گیرد، نه این كه حتی دولت این كشور از صدور مجوز برای گشایش نمایندگی یك خبرگزاری ایرانی در عشق‌آباد سال‌ها مانع‌تراشی كند.

در خلال برگزاری جلسات خصوصی اجلاس اقتصادی یازدهم، نكات ریزی مشاهده شد كه توجه به آنها نكات قابل توجهی را برای دیپلمات‌های ایرانی كه خط مقدم مذاكرات اقتصادی با «دبی جدید» هستند را روشن می‌سازد. به عبارت بهتر حال كه ایران در نظر دارد روابط اقتصادی خود با عشق‌آباد را از سالانه 4 به 10 میلیارد دلار برساند و تركمن‌ها نیز با بی‌صبری در انتظار افزایش این حجم مبادلات هستند، باید با معماری اساسی روابط به گونه‌ای رفتار شود كه امتیازات اقتصادی در قبال امتیازات قابل توجه سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی به طرف مقابل واگذار شود تا همزمان با گسترش روابط اقتصادی از نفوذ ایران در بخش‌های مختلف كاسته شود، درست مانند روابط یكطرفه ایران و دبی كه با وجود حجم بسیار بالای واردات ایران از این شیخ‌نشین، مسائل و موانع متعدد سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی بر سر راه ایرانیان به وجود آمده است. یك ماده از قانون اساسی اقتصادی می‌گوید: «آن كه پول در دست دارد، فرمانده است».

اكنون نیز ایران به عنوان كسی كه پول به دست، اولین شریك تجاری تركمنستان با تراز منفی است باید به گونه‌ای رفتار كند كه معادله معیوب دبی این‌بار در عشق‌آباد تكرار نشود. مثلا وقتی وزیر امور خارجه این شریك بزرگ تجاری، برای آزادسازی جمعی از رانندگان گرفتار ایرانی كه اموالشان در این كشور مصادره شده، علنا شفاعت می‌كند، درخواستش از سوی طرف مقابل با سكوتی معنی‌دار كه حتی حاوی یك واكنش ساده هم نیست، روبه‌رو نشود و از آن طرف، فروشنده نیازمند به مشتری‌طلبكارانه آمار نه‌چندان واقعی از پرداخت‌های خود به پیمانكاران ایرانی ارائه ندهد تا پس از ارائه پاسخ طرف ایرانی روشن شود كه آن پرداخت‌ها اندك و با تاخیر بسیار همراه بوده است، قطعا طرف تركمنی می‌داند كه ایران با دارابودن ظرفیت‌های برتر اقتصادی در منطقه، شریكی بسیار مطمئن برای این كشور از جمله در زمینه خرید و ترانزیت گاز كه بسیار مورد نیازش است، محسوب می‌شود، با این حال چارچوب روابط باید طوری تنظیم شود كه طرفین از آن سود معقول ببرند.

چیزی كه دست كم در سفر اقتصادی اخیر وزیر امور خارجه به عشق‌آباد كمتر به چشم آمد و جای ده‌ها هشدار را برای خود باقی گذاشت.

بخش سیاست تبیان

منبع: جام جم آنلاین