فکر گناه از نظر فقهی و اخلاقی

1- برخی از نیت های سوءفاسد و شر، صددرصد گناه است و عذاب دارند و منشأ تباهی و فساد انسان، اخلاق و اعمال وی می شوند مثل شریک به خدا، انکار ضروریات دین (مثل نماز، توحید، نبوت، معاد و...) شکی نیست که این گونه نیات معصیت بوده و صاحبان آنها مؤاخذه خواهندشد براساس آیات و روایات فراوانی که دراین باره ذکر شده است.

2- برخی از نیت ها سوء و شر هستند که از نظر زشتی به حد و اندازه نیت های قلبی نیستند مثل کسی که قصد کند روزه ماه رمضان را عمدا بخورد و بدون عذر افطار نماید، و یا قصد نماید، نماز نخواند یا قصد کند شراب بخورد یا قصد زنا نماید این هم میان علما بحث است، برخی این گونه نیات را معصیت و گناه دانسته ولی می گویند خداوند صاحب این گونه نیات را عذاب خواهدکرد.

بعضی نیز معتقدند که گرچه این گونه نیات گناه و معصیت است ولی عذابی ندارد و مؤمنان در این موارد مورد عفو خداوند قرار میگیرند در روایت آمده است که «نیت المعصیه العزم علیها معصیه یغفرهاالله للمؤمنین» نیت گناه و تصمیم بر ارتکاب آن گناه و معصیت است ولی خداوند مؤمنان را دراین باره می بخشد.

البته باید توجه داشت فرق است بین این که فکری و نیتی گناه است با این که خداوند آن را مورد عفو قرار می دهد، در این حدیث به صراحت فرمود نیت گناه گناه است.

نکته دیگر مؤمن همواره باید سعی کند خود را از آلودگی باز دارد و حرمت حریم قلب و دل را محترم بشمارد و از ورود سارقان حریم شکن به داخل حرم الهی جلوگیری نماید (قلب المؤمن عرش الله الاعظم) تا بتواند آن را در معرض نسیم رحمت و تجلی نور الهی قرار دهد تا در دنیا و آخرت سعادتمند شود.و این مطلب را نیز توجه داشته باشد اگر چه فکر گناه و معصیت مورد آمرزش الهی واقع می شود اما در بسیاری از مواقع فکر گناه و معصیت ناخودآگاه انسان را به عمل می کشاند و فقط در مرحله فکر باقی نمی ماند پس انسان در هر حال باید سعی کند که فکر گناه را در ساحت ذهن و قلب و دل خود راه ندهد که براساس یک اصل فلسفی «اول الفکر آخر العمل» در هر کاری اول فکر و اندیشه است و به دنبال آن عمل، کشاورز وقتی می خواهد درختی بکارد اول به فکر میوه آن است و بعد درخت را کشت می نماید در سایر امور زندگی هم انسان بدون فکر و اندیشه نمی تواند کاری را انجام دهد.

3- جمع بین روایاتی که قصد گناه را گناه می دانند و روایاتی که آن را گناه نمی دانند چنین است که: اولا وقتی آیات و روایات زیادی دلالت کند که قصد گناه، گناه است اگر یک یا چند روایت یه اجمال بر خلاف آن وارد شده باشد، باید با بیان وجوهی این گونه احادیث را از اجمال بیرون آورد. ثانیا اگر دقت لازم و دقیق در این دسته روایات شود، معلوم می گردد که در این روایات نیز قصد گناه معصیت شمرده شده اما مورد عفو قرار گرفته و ثبت نمی شود مثل دو حدیث زیر:

4- اگر انسان به دل بگذراند که گناهی بکند اما وقتی که به جا نیاورد قصد گناه را می آمرزیم.(1)

5- عبدالله بن موسی بن جعفر(ع) از پدر بزرگوارش پرسید: آیا دو فرشته ای که خداوند بر هر انسانی گماشته هنگامی که فردی اراده گناه یا عمل صالحی بکند آنها را از اراده و قصد انسان با خبر می گرداند؟ امام فرمودند: آیا بوی مدفوع با بوی عطر یکی است؟ گفتم: نه فرمود: به راستی وقتی بنده ای قصد کار خوب می کند نفس او خوشبو می شود و از نفسش عطر بیرون می آید و زمانی که قصد گناه کند از نفسش بوی بد و گند درآید و چون آن کار را بکند زبانش قلم آن فرشته می شود و با آب دهان آن گناهکار، کار را برای او ثبت می کند. (2)

جمع بین این دسته از روایات چنین است که:

الف) روایاتی که می گوید خداوند نیت گناهی را که به عمل منتهی نشده می بخشد، ناظر به مواردی است که شخصی ضرورت گناهی در دلش خطور می کند و میل به آن کند لیکن به سبب حیا و تقوای درونی یا عامل دیگر منصرف شود در این صورت اگر چه قصد گناه، گناه است اما به گواهی روایات موردعفو قرار گرفته و در واقع ترک اراده گناه کفاره نیت گناه او شده است.

ب) روایاتی که می گوید: قصد گناه و انجام آن هر دو گناه است روایات عفو می گوید: کسی که قصد گناهی کرده گناه فعل و انجام معصیت در نامه او ثبت نمی شود نه گناه نیت او.

ج) روایات عفو مربوط به مواردی است که کسی قصد گناه دارد و هیچ حرکتی برای انجام آن نداشته باشد ولی اگر حرکت کرد برای انجام آن و او موفق به انجام آن نشد، در این صورت گناه کار است.

فکر گناه از نظر اخلاقی و روانشناسی

یکی از اصول مهم اخلاقی این است که اگر انسان نیت و فکر و قصد و اراده خوب و عفیف داشته باشد اعمال و رفتار خوب نیز خواهد داشت و اگر نیت و فکر آلوده داشته باشد به پیروی از آن رفتارش نیز فاسد و تباه خواهد شد انسان اگر می خواهد خوب باشد و خوب باقی بماند باید خوب بیندیشد زیرا اگر به گناه اندیشه کند در پرتگاه ارتکاب گناه قدم می زند چنین فردی از سقوط ایمن نیست بنابر این اندیشه در گناه اگر چه آتش شعله ور نیست تا خرمن وجود انسان را بسوزاند ولی دود و دمی دارد که درون انسان را سیاه و تیره می سازد خیال و فکر بد باطن را ظلمانی و تاریک می کند و فکر و خیال خوب باطن را نورانی می نماید بنابر این براساس ارزشهای اخلاقی اسلام نیت همان عمل است و عمل نیت، و بین این دو اتحاد وجود دارد و جدایی نیست یعنی نمی شود بین نیت و عمل جدایی انداخت لذا براساس جهان بینی نظری و ارزشهای اخلاقی، ای برادر تو همان اندیشه ای و براساس حکمت عملی، ای برادر تو همان عمل همتی.

روانشناسان نیز می گویند فکر بد انسان را مضطرب و ناآرام می سازد و فکر خوب به انسان آرامش، امید و انگیزه و حرکت می دهد.

سوءظن حسد، بخل وسایر رذایل اخلاقی انسان را از درون متلاشی می کند و بالعکس خوش گمانی، ایثار، مهربانی به انسان آرامش درونی می دهد.

از مباحث گذشته چنین فهمیده شد که نیت خوب ولو به مرحله عمل نرسد یک ثواب برای آن فرد نوشته می شود و اگر به مرحله عمل برسد ثواب مضاعف می شود.

نیت بد هم به این ترتیب است که برای آن یک جزاء و اگر به مرحله عمل برسد مجازات دیگری برای آن است، امام سجاد(ع) می فرماید: خدایا آن کسی که نیت گناه کند استحقاق عذاب همه گناه کاران را دارد منتهی لطف تو نمی گذارد که عذاب شود.

سؤال این است که آیا صرف نیت، بدون عمل با نیت همراه با عمل در اجر مساوی هستند یا خیر؟

در بعضی موارد در ظاهر احکام شرعی آمده است که بین نیت و عمل در اجر رابطه تساوی برقرار است، مثل این که فردی برای نماز جماعت حرکت کند ولی به جماعت نرسد این فرد اجر کسی را دارد که جماعت را ادراک کرده است.

آیا این تساوی اجر فقط در نیت ها است یا هم در نیت و هم در اعمال است؟

جواب این است که ظاهرا بین آن دو تساوی نباشد.

پیامبر(ص) فرمود: «نیه المؤمن خیر من عمله و نیه الکافر شر من عمله و کل یعمل علی نیته »(3) نیت مؤمن برتر و بهتر از عمل اوست و نیت کافر بدتر از عمل اوست و هر کس براساس نیتش کار می کند این که فرمود اصلا نیت عمل است اشاره به اتحاد این دو دارد، تفسیر این حدیث چنین به نظر می رسد که چون نیت نسبت به عمل رتبه علّی و مقام روحی و باطنی دارد، عمل به منزله معلول و بدن اوست و چون فعل خیر مؤمن معلول نیت خیر اوست که در رتبه مقدم بر فعل خیر است و چون عمل شر کافر معلول نیت شر اوست، پس آن نیت در رتبه به حسب شر بودن فوق عمل شر است.

این به این معنی نیست که چون انسان به عمل هم تن داده است پاداش و کیفر عمل عامل برابر است با کسی که نیت کرد و عمل نکرد؟

ملاک فضیلت در قیامت هم به نیت ها است، امام صادق(ع) فرمودند: خداوند روز قیامت مردم را براساس نیت؟ آنها محشور می کند. (4)

مطلب دیگر این که دایره نیت نامحدود است ولی دایره عمل محدود می باشد لذا ابدیت بهشتیان و اهل جهنم نیز به سبب نیت آنها است.

نتیجه گیری

با توجه به آیات قرآن و روایات درباره فکر و نیت گناه نتیجه می گیریم که:

1- این که در اذهان عامه مردم این گونه تلقین و تفهیم شده که فکر و نیت گناه، گناه نیست یک برداشت سطحی و بدون اسناد علمی و روش تحقیقی است.

2- این که در برخی روایات نیت و قصد گناه را گناه نمی داند و روایاتی که آن را گناه می داند، باید به طور دقیق با مراجعه به کتب تفسیری و فقهی، کلامی و عرفانی بین این گونه روایات به تبیین و تفسیر آن روایات پرداخته شود.

3- مطلب دیگر این که اگر در برخی از احکام فکر گناه، گناه نیست و همین امر در کلام و عرفان گناه است این امر ناشی از این است که هر یک از جهت و نگاه خاص به مسئله پرداختند، (حسنات الابرار سیئات المقربین) ممکن است امری برای فردی خوب و حسنه باشد و همین امر برای مقامات مقربین و اهل قرب الهی گناه باشد.

4- از نگاه و منظر قرآن و روایات نیت گناه، گناه است و این که در برخی روایات فرمود: نیت گناه را ملائکه نمی نویسند یا مورد عفو الهی قرار می گیرد و خداوند می بخشد یا این که اگر به مرحله عمل نرسد گناه نیست مطلب دیگر است در همه این روایات نیت و قصد گناه را گناه می داند اما اگر به مرحله عمل نرسد شامل فضل و رحمت و بخشش خدا قرار می گیرد این مطلب دیگری است.

پی نوشت ها :

1- بحارالانوار، ج 66، ص 39

2- محجه البیضاء، ج 5، ص 47

3- اصول کافی، ج 4، ص 261

4- همان، ج 2، ترجمه ایمان و کفر، ص 6

بخش اخلاق و عرفان اسلامی تبیان