سبد کتاب شهر برای مسافران

نگاهی به طرح کتاب در اتوبوس و مترو

هنگامی که اطلاع رسانی‌ها کامل شد و مردم یاد گرفتند که این کتاب‌ها برای اتوبوس است تا هر مسافری مطابق با میل خودش کتاب دوست داشتنی‌اش را انتخاب کند، دیگر اتوبوس‌های خصوصی جایگزین اتوبوس‌های دولتی و بلیتی شد و طرح کتاب اتوبوس در نوع خودش بی‌فایده.

چهار مسافر در صندلی‌های روبه‌روی هم در اتوبوس می‌نشینند. این بار در سبد‌های کتاب شهر، چند جلد کتاب مختلف هست. هر کدام کتابی را بر می‌دارند جز خانم میانسالی که با حسرت به دست دیگران نگاه می‌کند و بعد آرام به مسافر کنار دستش می‌گوید: «من هم خیلی دلم می‌خواست کتاب بخوانم. اما سواد ندارم.» باز هم به یاد کتاب و کتاب‌خوانی می‌افتم اما این بار متفاوت از همیشه. دغدغه کتاب عمیق‌تر می‌شود و به بیسوادی زنی در پایتخت فکر می‌کنم. بیسوادی‌اش را زود فراموش می‌کنم زیرا بعد از چند دقیقه می‌بینم بیشتر مسافران در حال مطالعه‌اند. کتاب‌های جیبی اتوبوس هم قصه خاص خودش را دارد. از سال 83 بود که تلاش برای اجرای این طرح آغاز شد و در سال 85 نخستین کتاب‌ها به اتوبوس‌های شهر رسید. در همان روزهای اول بارها و بارها از مسافران اتوبوس شنیدم که کتاب‌ها را با خود به خانه می‌بردند. زیرا فکر می‌کردند شهرداری کتاب‌هایی را به رایگان در اختیار مسافران قرار داده است. هنگامی که اطلاع رسانی‌ها کامل شد و مردم یاد گرفتند که این کتاب‌ها برای اتوبوس است تا هر مسافری مطابق با میل خودش کتاب دوست داشتنی‌اش را انتخاب کند، دیگر اتوبوس‌های خصوصی جایگزین اتوبوس‌های دولتی و بلیتی شد و طرح کتاب اتوبوس در نوع خودش بی‌فایده. اگرچه گفته می‌شود که در اتوبوس‌های بی‌آرتی نیز این کتاب‌های جیبی وجود دارد اما بر هیچ مسافر اتوبوس بی‌آر تی پوشیده نیست که در شلوغی‌های زیاد اتوبوس با تعداد محدود کتاب عملا اجرای این طرح به راحتی امکان پذیر نیست. امروز هم که فقط در بعضی از خط‌ها اتوبوس دولتی وجود دارد، کنار هر صندلی یک سبد کتاب شهر قرار دارد اما هرازگاهی در آن‌ها کتاب اتوبوس دیده می‌شود. گاهی اوقات سبد کتاب شهر تبدیل به آشغال‌دانی‌های کوچک شده است. لذا برنامه‌ریزی برای کتاب اتوبوس باید همگام با تحولات اساسی شهر باشد. اگرچه حیدر کلهری، مدیر امور کتابخانه‌های سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران، در صحبت‌هایش می‌گوید: طرح کتاب در اتوبوس ابتدا در 1000دستگاه اتوبوس اجرا شد، اما اکنون با تغییر کتاب‌ها و افزایش تعداد اتوبوس‌ها سبد‌های کتاب هم افزایش یافته است. این در حالی است که عده‌ای پیشنهاد می‌دهند طرح کتاب‌های اتوبوس و مترو باید به صف‌های نانوایی، مطب پزشکان، تاکسی‌ها و... نیز برسد. گاهی اوقات پیشنهاد دادن کار بسیار ساده‌ای است حتی اگر از روی خلاقیت باشد.

اما وقتی می‌بینیم طرح‌های اصلی نتوانسته‌اند خود را با تحولات شهر همگام کنند باید در این مورد تجدیدنظر کرد. کتاب‌های مترو نیز همزمان با کتاب اتوبوس به چاپ رسیدند. هادی رهنما، مدیر واحد کتاب نشر شهر، می‌گوید: عنوان‌های جدید کتاب‌های مترو تا 51 شماره به چاپ رسید. اما چاپ کتاب‌های جدید مترو یک سالی است که متوقف شده است و امروز فقط کتاب‌های قبلی تجدید چاپ می‌شود. تاکنون 127 عنوان کتاب اتوبوس در تیراژ 50 هزار نسخه به چاپ رسیده که بعضی از آن‌ها خلاصه همان کتاب‌های مترو است.رهنما درباره موفقیت و تاثیرگذاری بعضی از کتاب‌های مترو می‌گوید: کتاب‌هایی مانند فرهنگ آپارتمان نشینی تاکنون حدود 10 بار تجدید چاپ شده‌اند. همواره در این میان سوال مهمی وجود دارد که چرا بعضی از آثار ناگهان می‌توانند به رشد خوبی دست پیدا کنند ولی وقتی با شهروندان‌مان صحبت می‌کنیم، هیچ علاقه‌ای برای خوانش آن کتاب‌ها نمی‌بینیم! یکی از مسافران مترو درباره کتاب مترو می‌گوید: «این کتاب‌ها معمولا محتوای آموزشی دارند. مثلا درباره سلامتی، فرهنگ استفاده از مترو و اینترنت، ضرر‌های عمل زیبایی و.... است. علاوه بر این‌گونه کتاب‌ها من باز هم ترجیح می‌دهم کتاب‌هایی را از خانه همراه خود بیاورم و در مسیر مطالعه کنم.»

چطور در اتوبوس مطالعه کنیم؟

وقتی صحبت از مطالعه در اتوبوس می‌شود باید به قطع کتاب و سایز فونت‌ها و صفحه آرایی و.... توجه کنیم. سایز فونت کتاب‌های اتوبوس بسیار ریز است. خطوط نزدیک به هم نیز در همان وهله اول موجب می‌شود تا عده‌ای از مسافران از خواندن کتاب خودداری کنند. انتخاب قطع جیبی هوشمندانه است اما در شلوغی‌های زیاد و بعضی مسیرهای پر دست انداز چطور می‌توان به راحتی کتابی را خواند؟ هادی رهنما می‌گوید که انتخاب سایز فونت و صفحه آرایی و... به عهده ما نیست. موسسه نشر شهر، وابسته به سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران، فایل کتاب‌های اتوبوس شهر را دریافت و فقط به چاپ می‌رساند. شاید اگر بعضی از تنظیمات کتاب بر عهده این انتشارات بود، به نتایج بهتری می‌رسیدیم.

از طرف دیگر باید جنس این کتاب‌ها بهتر از آنچه امروز هست، بشود هنوز فرهنگ کتاب‌خوانی و نگهداری از کتاب در اتوبوس نهادینه نشده است، کسی در اتوبوس از کتاب مراقبت نمی‌کند. باران، آب و مواد خوراکی و... به راحتی کتاب را از بین می‌برد تا جایی که گاهی اوقات مسافران رغبت نمی‌کنند کتاب را به دست بگیرند.

تنوع موضوعات، نویسندگان ناشناس

یکی از جنبه‌های مثبت کتاب‌های اتوبوس در موضوعات متنوعی است که برای آن در نظر گرفته‌اند. از موضوعات مذهبی و دینی گرفته تا طنز‌های اجتماعی، معرفی ادیبان و چهره‌های علمی، گزیده‌ای از آثار ادبی مانند گلستان سعدی، داستان‌های کوتاه، مسائل علمی و....اگرچه بعضی از گزیده‌ها جالب است اما تمام این کتاب‌ها مفید نیستند. یکی از مسافران درباره کتاب‌های طنز می‌گفت: «من جوان هستم. نویسندگان کتاب‌های طنز اتوبوس هم از ما جوانان سخن می‌گویند. اما هیچ شباهتی بین من و دوستانم با دنیایی که در این کتاب معرفی می‌شود، وجود ندارد. چندین نمونه را امتحان کرده‌ام. تصمیم گرفته‌ام هر وقت کتاب طنزی را در سبد کتاب شهر ببینم، آن را انتخاب نکنم.»

ما طنز‌پردازان خوبی در کشورمان داریم که خصوصا در روزنامه‌ها شهرت خوبی کسب کرده‌اند. سازمان فرهنگی هنری شهرداری هزینه فکری و مالی برای این طرح انجام می‌دهد، بهتر است از نویسندگان محبوب برای ترویج بهتر کتاب‌خوانی دعوت کند.

کودکان، قشر فراموش شده

بارها و بارها مسئولین مطرح کرده‌اند که فرهنگ مطالعه و کتاب‌خوانی باید از دوران کودکی در شخص نهادینه شود. اوضاع خراب نشر کودک و نوجوان را نیز دائم می‌شنویم. اما در کتاب‌های اتوبوس کمتر اثری برای کودکان دیده می‌شود. در حالی که با وجود چنین طرح‌هایی می‌توان به راحتی کودکان را به مطالعه تشویق کرد خصوصا اگر از ناشران موفق که با چاپ چنین آثاری در سطح جهان نیز آشنایی دارند، برای نوشتن و تصویرگری دعوت شوند، حتما هم به هدف افزایش سطح مطالعه دست پیدا می‌کنیم و هم ناشران کودک می‌توانند فعالیت‌های بیشتری داشته باشند با رقابت‌های سالم. بخشی از مزیت‌ها و کاستی‌های طرح کتاب اتوبوس و مترو را گفتیم. اما نباید از مهم‌ترین مسئله غافل شد که چرا این طرح فقط در تهران اجرا می‌شود؟

بخش کتاب و کتاب‌خوانی تبیان

منبع:تهران امروز/ حورا نژاد‌صداقت