سیره تفسیری علامه طباطبایی (1)
مقدمه
تفسیر قرآن كریم در گرو معرفت آن است و چون شناخت آن درجات گوناگونی دارد بنابراین تفسیر آن نیز مراتب مختلف خواهد شد.
شناخت قران براثر اتحاد با آن
بعضی قرآن را در اثر اتحاد با حقیقت آن میشناسند؛ مانند پیامبر اكرم(صلی الله علیه و آله و سلم) و اهلبیت عصمت (علیهمالسلام) كه به منزله جان رسول خدایند[1]؛(نزل به الروحُ الأمینُ -علی قَلبِك)[2]. وقتی حقیقت كلام خدا بر روح رسول اكرم(صلی الله علیه و آله و سلم) تنزل یافت و یا آن حضرت در قوس صعود به ملاقات حقیقت وحی نائل آمد:(وإنّكَ لتلقّی القُرآن مِنْ لدنْ حَكیمٍ علیمٍ)[3] برای آن حضرت جای هیچگونه ابهام نخواهد بود و با دریافت آن حقیقت كه خود عین معرفت میباشد، كلام الهی به طور كامل شناخته خواهد شد.
بعضی دیگر قرآن را در اثر مشاهده´ جمال و جلال آن در خودْ شناخته و میشناسند كه تبیین آن كِششِ خاص، برای كسی كه از آن بارقه سهمی و از آن نفحه نصیبی ندارد، میسور نیست.
گروه سوم قرآن را با بررسی ابعاد گوناگون اعجاز وی شناخته و میشناسند كه اكثریت قرآن شناسان از این دستهاند.
شناخت دسته اول همانند برهان صدّیقین در معرفت خداوند سبحان است كه از ذات خداوند پی به او میبرند و معرفت دسته´ دوم، همانند برهان معرفت نفس است: «مَنْ عرفَ نفسهُ فقد عرفَ ربّه»[4] كه با استمداد از آیات انفسی، پروردگار خویش را میشناسند و آگاهی دسته سوم، همانند برهان حدوث یا حركت یا امكان و مانند آن است كه با استدلال از نشانههای بیرونی و آیات آفاقی، خداوند خود را میشناسد.
درجات شناخت قرآن
كاملترین شناخت قرآن، همانا معرفت عمیق طبقه´ اول است كه نه تنها به تمام معارف آن آشنایی دارند، چنان كه حضرت امام صادق(علیهالسلام) فرمود: «قد ولّدنى رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و أنا أعلمُ كتاب اللّهِ و فیه بدء الخَلقِ وَ ما هُو كائنٌ إلی یومِ القیامةِ و فیه خبرُ السماء و خبرُ الأرضِ و خبرُ الجنّةِ و خَبرُ النارِ وَ خبرُ ما كان و خبرَ ما هو كائنٌ، أعلمُ ذلك كأنّما أنظرُ إلی كفّى إنّ اللّه یقول: فیه تبیانُ كلّ شیءٍ».[5]
بلكه در مرحله´ عقلِ قرآنِ معقول و در مرتبه´ مثالِ قرآنِ متمثّل و در مرتبه´ طبیعتِ قرآنِ ناطق میباشند؛ چنان كه حضرت امیرالمؤمنین(علیهالسلام) فرمود: «...و النّور المُقتدی بهِ ذلك القُرآنُ فاستنطقوه وَ لَن ینطقَ و لكنْ أُخبركم عنهُ ألا إنّ فیه علمَ ما یأتى و الحدیثَ عن الماضى و دوائكم و نظمَ ما بینكم».[6]
این بدان علت است كه
حقیقت ولایت و حقیقت قرآن، گرچه مفهوماً از یكدیگر جدا میباشند، ولی از لحاظ مصداق و همچنین حیثیّت صدق، مساوق و متحدند؛
از این جهت، میتوان ادعا كرد كه «لا یبلغُ أحدٌ كُنهَ معنی حقیقةِ تفسیر كتابِ اللّه تعالی و تأویلهِ إلاّ نبیّه صلّی اللّه علیهِ و آلهِ و أوصیائه علیهم السلام»[7] و زمینه´ رسیدن به این مقام منیع، عشق به معارف قرآن و شوق به مطالب آن است؛ چرا كه بر اثر عشق، هرچه شناخته شد، حفظ میشود و از صحنه´ دل رحلت نمیكند و در اثر شوق، هرچه شناخته نشد، با پرسش روشن میگردد كه امیرالمؤمنین(علیهالسلام) فرمود: «و اللّه ما نزلت آیةٌ إلاّ و قد علمتُ فیما نزلتْ و أین نزلت أ بلیلٍ نزلتْ أم بنهارٍ نزلتْ، فى سهلٍ أو جبلٍ، إنّ ربّى وهب لى قلباً عقُولاً و لساناً سؤولاً».[8]
امامان معصوم(علیهمالسلام) گرچه ممكن است در بعضی از مظاهر با یكدیگر تفاوت داشته باشند، ولی در علم به قوانین الهی و تفسیر قرآن كریم یكسانند؛ چنانكه امام صادق(علیهالسلام) میفرماید: «قُلتُ له الأئمّةُ بعضهم أعلمُ من بعض؟ قال(علیهالسلام): نَعمْ و علمهم بالحلالِ و الحرام و تفسیر القرآن واحد».[9]
كتاب خداوند را چون دیگر نوشتار یا گفتار نمیتوان محسوب داشت؛ زیرا همواره گوینده از گفتارش جدا و نویسنده از نوشتارش بیرون است و هنگامی كه پرده´ گفتار كنار رفت، گوینده ظهور مینماید كه: «المرء مخبوءٌ تحتَ لسانه»[10] و زمانی كه پوشش نگارش و نوشتار بدر آید، اندام نویسنده جلوه میكند كه: «رسولكَ ترجمانُ عقلك و كتابُكَ أبلغُ ما ینطق عنك»[11] كه وجود هریك از متكلم و كاتب محدود بوده و از محدوده´ كلام و كتاب خود نیز بیرون میباشد؛ از این جهت، باید از حجاب گفتار و نوشتار گذشت تا به گوینده و نویسنده رسید و چه بسا آن گوینده یا نویسنده درست در كسوت گفتار در نیاید و به طور كامل در پوشش نوشتارْ خود را ارائه ندهد.
لیكن خداوند سبحان كه از هر نوری روشنتر است، تحت هیچ حجابی مستور نیست و از محدوده´ هیچ موجودی بیرون نخواهد بود؛ بنابراین، لطیفترین تعبیری كه درباره´ كلام و كتاب خداوند سبحان مطرح میباشد، همان تجلّی است كه احتمال هرگونه تجافی را از بین میبرد و زمینه´ هرگونه شناخت عمیق را فراهم مینماید كه حضرت امیرالمؤمنین(علیهالسلام) فرمود: «فتجلّی لهم سبحانه فى كتابه من غیر أن یكونوا رأوهُ بما أراهم من قدرته».[12]
آن موحدی كه تا با چشم جان و حقیقت ایمان خدای خود را نبیند، او را نمیپرستد: «أفأعبدُ ما لا أری»،[13] تا با چشم دل گوینده را هم نبیند، كلامش را نمیپذیرد. او اول متكلم را میبیند، بعد كلامش را میشنود؛ چنانكه پیامبر اكرم(صلی الله علیه و آله و سلم) در معراجهای خویش، اول حقیقت را با دل مییافت، بعد با چشم میدید.
یعنی محسوس اولیای الهی، مسبوق به عقل آنهاست و یك حقیقت اول معقول آنهاست؛ سپس محسوس آنان میشود؛ برخلاف دیگران كه معقول آنها مسبوق به حس است و یك واقعیت از رهگذر حسّ به عقل آنها راه مییابد؛ لذا، منطق آنان این است كه «مَن فَقَدَ حِسّاً فقدَ عِلماً» و مشرب اینان این است كه (إنّه لقران كریم ظ فی كتابٍ مكنون -لا یمسّه إلاّ المطهّرون)[14]. آنان میگویند: تا حسّ نباشد آگاهی نیست و اینان میفرمایند: تا صفای ضمیر و طهارت دل نباشد، نیل به معارف میسّر نیست. برای آنان آكادمی ضروری مینماید و برای اینان تهذیب نفس كه:(اِنّما یرید اللّه لیذهب عنكم الرجس أهل البیتِ و یُطهركم تطهیرا)ً[15]
نكته´ اساسی درباره´ قرآن كریم این است كه چون این كتاب، تجلّی خداوند بیچون و بیمثل است، قهراً همانند نخواهد داشت و شناخت او همانند معرفت دیگر كتابها نمیباشد: «انّ كلام البارىی سبحانه لا یشبهُ كلامَ الخلقِ كما لا یشبهُ أفعالهُ أفعالهم»[16] و شناخت این طبقه´ ممتاز همان است كه در زبان پیامبر اكرم(صلی الله علیه و آله و سلم) آمده: «...لَنْ یفترقا حتّی یردا علىّ الحوض...»[17]
چون عارف و معروف هر دو به یك حقیقت كه همان حق محض است، مرتبطند: «...هما حبلُ اللّه ممدودٌ بینكم و بین اللّه تعالی...»[18] و خطاب و مخاطب هر دو به یك متكلم وابستهاند، لذا: «اِنّما یَعرفُ القرآن من خُوطِبَ بهِ».[19] بدین جهت، از این اولیای الهی هنگام تلاوت هر آیه، ذكری مناسب با محتوای همان آیه مانند تلبیه یا اعتراف یا شهادت نقل شده است.[20]
برجستهترین مقامی كه در قرآن كریم برای انسان یادآوری شده، از آنِ این گروه كه همان (و السابقون السابقون أُولئك المقرّبون)[21] میباشند، خواهد بود؛
چنانكه حضرت امام باقر(علیهالسلام) فرمود: «...و لنا كرائمَ القُرآن».[22]
بهترین شناخت قرآن بعد از معرفت عمیقانه´ طبقه´ اول، همانا شناخت گروه دوم است كه با مشاهده´ آیات انفسی قرآن به سوی این هدف والا جذب شدهاند و با كشش قرآن، وارد دریای بیكران او گشتهاند؛ چون شناگری كه به همراه موج دریای طوفنده چند گامی وارد دریا میشود، نه با كوشش خود وارد شود، كه اقیانوس سهمگین به كوشش هیچ شناگری بها نمیدهد و توان هرگونه دریانوردی را از او میرباید: «...و بحراً لا یُدركَ قَعرهُ»،[23] و آن كه بدون كشش، عزم دریا كرد و به كوشش جامد بسنده نمود، بهره´ لازم را از آب دریا و گوهر نهانی آن نمیبرد.
به درون بحر راه یافتن از آنِ كسی است كه از خود شنا نشان ندهد و فقط پس از آشنایی به هنگام موج خود را در معرض آن موج قرار دهد؛ آنگاه مجاز است كه بگوید: «هرچه دارم همه از دولت قرآن دارم»؛ زیرا با پیك وحیْ محشور شده و با سفیر قرآن همصحبت گشته است.
چنانكه حضرت امام صادق(علیهالسلام) فرمود: «من قرء القُرآن و هو شابٌ مؤمنٌ اختلط القرآن بلحمه و دمه، جعله اللّه مع السفرة الكرامِ البررةِ و كان القُرآن حجیجاً عنه یوم القیامة و یقول یا ربّ إنّ كلّ عاملٍ قد أصابَ أجرَ عملهِ غیرُ عاملى فبلّغْ به كریم عطایاكَ، فیكسوه اللّه عزّوجل حُلّتین من حُللِ الجنّةِ وَیوضعُ علی رأسهِ تاجُ الكرامةِ ثمّ یُقال لهُ هل أرضیناكَ فیه؟ فیقولُ القرآن یا ربّ قد كنتُ أرغبُ له فیما هو أفضل من هذا. قال: فیُعطی الأمنُ بیمینهِ و الخُلدُ بیسارهِ ثم یدخلُ الجنّة فیقالُ له اِقرء آیةً و اصعد درجةً ثم یُقال له بلّغنا به و أرضیناك فیه؟ فیقول أللّهم نعم».[24]
آری، دلباخته´ كلام خدا آن چنان قرآن را با ایمان میخواند كه قرآن با تمام گوشت و خون او مخلوط خواهد شد و اینان برجستهترین چهرههای آدمی بعد از انبیا و مرسلین(علیهمالسلام) میباشند.[25]
اما شناخت گروه سوم كه با بررسی ابعاد اعجازآمیز قرآن كریم، او را شناخته و میشناسند، چون قرآن شناسی آنان از روزنههای بیرونی است و كلام خدا را از پشت پردههای الفاظ و مفاهیم و مانند آن میبینند، قهراً تماس مستقیمی با خود قرآن نداشته و از حجاب مصطلحات نمیگذرند.
در این گروه، همه´ افراد یكسان نیستند؛ زیرا برخی فقط از راه مفاهیم عقلی به قرآن راه پیدا میكنند و بعضی از راه معانی نقلی به حریم آن بار مییابند و...، چنانكه در گروه دوم هم تفاوت وجود دارد؛ زیرا برخی از آنها به كام موج قویّ فرو رفته و به همراه آن مقدار زیادی از دریا را طی میكنند و بعضی در معرض موج ضعیف واقع میشوند و به همان نسبت، وارد اقیانوس میگردند؛ ولی این طبقه چون با حقیقت قرآن مأنوساند، هرگز آن را رها نمینمایند.
اما گروه سوم، گذشته از تفاوت شناخت، چون حقیقت قرآن كریم را مسّ نكردهاند، قسمتی از بیماریهای آنان درمان نمیشود و لذا گاهی به مقتضای بعضی از همان بیماریهای كهن، تن به انحراف و تباهی خواهند داد؛ زیرا قرآن تنها كتاب عقلی و علمی نیست كه بتوان با براهین محض به آن نایل آمد و عمل را در نیل به معارف آن مؤثر ندانست؛ بلكه قرآن نور و هدایت است؛ لذا، معارف عقلی و علمی را با راهنمایی و موعظه مقرون مینماید؛ سپس انسانها را به تدبر در آن دعوت میكند و گناه را كه همان قفل قلب است، مانع تدبر در آن میداند.[26]
اگر تنها راه ارتباط با قرآن همان علم حصولی و مبادی مفهومی آن باشد، ممكن است كلام الهی در دل استقرار نیابد و در اثر برخی از سوانح رخت بر بندد و از شمار بزرگترین گناهان آن است كه كسی حامل كلام خداوند باشد، سپس عمداً آن را رها كند:
قال رسولاللّه(صلی الله علیه و آله و سلم): «عُرضتْ علىّ الذنوبُ فَلمْ أصبْ أعظمَ مِنْ رجُلٍ حَمّلَ القرآنَ ثم تَرَكَه».[27]
همین رهایی نورانیّت قرآن، زمینهای را فراهم كرده كه قرآن دستاویز زراندوزان آزمند شود تا به وسیله´ كلام الهی، دیگران را به كام دنیامداری خویش فرو برند. كیفر این گروه آن است كه طوری در قیامت حاضر میشوند كه گوشتی در استخوان صورتشان نیست: قال علی بن ابىطالب(علیهالسلام): «من قرأ القُرآن یأكل به الناس جاء یومَ القیامةِ و وجههُ عظم لا لحمَ فیه».[28]
آری، قرآن چون میوه´ شاداب است كه انسان سالم را فربه مینماید و فرد مبتلا به مرض دستگاه گوارش را رنجور میسازد؛(و نُنزلُ مِنَ القُرانِ ما هُوَ شِفاء و رحمةٌ للمؤمنین ولا یزیدُ الظالمین إلاّ خساراً)[29]؛ لذا، قرآن كریم با گوشت و خون بعضی از قاریان مخلوط میشود و زمینه´ ریزش تمام گوشتهای صورت برخی دیگر از قاریان را فراهم میكند: أعاذنا اللّه من شرور أنفسنا و سیئاتِ أعمالنا
مراتب تفسیر قرآن
اكنون كه درجات گوناگون شناخت قرآن روشن شد، مراتب مختلف تفسیر آن واضح خواهد بود؛ زیرا تفسیر همان شناخت متنزّل است؛ لذا، سخن طبقه´ ممتاز كه همان گروه اولند، این است كه «سَلونى عن القرآنِ اُخبرَكُم عن آیاته فیمن نُزِّلت وَ أینَ نُزِّلت»[30] و چون قرآن كریم مُهیمن[31] بر دیگر كتابهای آسمانی میباشد، انسان كاملی كه با حقیقت قرآن كریم متحد شد، توان تفسیر همه´ كتابهای الهی را دارد؛ لذا، امیرالمؤمنین(علیهالسلام) فرمود: «أما و اللّه لو ثُنیت لى الوسادةُ فجلستُ علیها لأفتیتُ أهل التوراةِ بتوراتهم... و أهل الإنجیلِ بإنجیلهم... و أهل القرآنِ بقرآنِهم».[32]
غزالی از امیرالمؤمنین(علیهالسلام) نقل میكند كه اگر خداوند سبحان و پیامبر اكرم(صلی الله علیه و آله و سلم) مرا اذن دهند به اندازه´ بار چهل شتر، «الف» فاتحة الكتاب را شرح مینمایم. سپس میگوید: «و هذه الكثرةُ فى السعةِ و الإفتتاحِ فى العلم لا یكونُ إلاّ لدنیاً سماویاً إلهیاً»؛[33] لذا، ابن عباس مفسّر معروف چنین میگوید: «...و ما علمى وَ عِلمُ أصحابِ مُحمّدٍ صلّی اللّهُ علیهِ وآلهِ فى عِلْمِ على(علیهالسلام) الاّ كقطرةٍ فى سبعةِ أبحُرٍ».[34]
هرگز قرآن بدون توجه به تفسیر و تبیین این طایفه، حقّ او فهمیده نمیشود؛ زیرا این تفكیك همان افتراقی است كه پیامبر اكرم(صلی الله علیه و آله و سلم) به نفی آن خبر داد و او رسول امینی است كه از هوا سخن نمیگوید و اگر جایی قرآن حضور ظاهری داشت و عترت طاهره غایب بودند یا اینان حضور ظاهری داشتند و قرآن كریم غایب بود، اطمینان حاصل میشود كه هر دو غایبند؛ زیرا معیّتِ با هم و عدم افتراق از هم، در نحوهظ´ وجود قرآن و عترت مأخوذ است.[35]
باری، چون بهترین شناخت قرآن، معرفت این طبقه است، بهترین تفسیر نیز تفسیر این گروه خواهد بود و چون گروه دوم، شاگرد برجستهظ´ طبقه´ اول محسوب میشوند و شناخت آنان بعد از معرفت گروه اول، بهترین شناختها میباشد، لذا تفسیر آنها نیز برجستهترین تفسیرها خواهد بود.
و راهیان این راه از متقدمان و متأخران، هركدام به نوبه´ خود مقداری از مسیر یاد شده را پیمودهاند و نوادری از آنان این سیر را به پایان رساندهاند كه یكی از آنان مرحوم استاد علامه سید محمد حسین طباطبایی قدس اللّه نفسه الزكیّة میباشد كه از دیرباز در خدمت قرآن كریم بوده تا به اندازه´ خویش با كلام الهی مأنوس و سخن خدا با گوشت و خون او آمیخته شد؛ لذا، در تمام رویدادهای تلخ و شیرین با قرآن بود و از او الهام میگرفت و حوادث واقعه´ در جهان علم را با استنباط از معارف عمیق قرآن حل مینمود.
به طوری كه كمتر مسائلی درباره عقاید و اخلاق و اعمال مطرح میشود كه مرحوم استاد در تفسیر قیّم المیزان به آن نفیاً یا اثباتاً نپرداخته باشد، بطوری كه میتوان گفت: المیزان در بین تفاسیر چون كتاب قیّم جواهر الكلام است در بین كتابهای فقه كه هم كمبود گذشتگان را جبران نمود و هم زمینه´ تحقیق آیندگان را فراهم كرد.
استاد ما مرحوم آیة اللّه حاج شیخ محمد تقی آملی(رحمهالله) از استادش مرحوم آیة اللّه حاج شیخ عبدالنبی نوری(رحمهالله) از استادش مرحوم آیة اللّه العظمی حاج شیخ مرتضی انصاری(قدّسسرّه) نقل كرد كه مرحوم شیخ انصاری چنین فرمود: «من به هیچ مطلبی نرسیدم مگر آنكه مرحوم صاحب جواهر به آن نفیاً یا اثباتاً اشاره كرده است».
همان طوری كه جواهر برای فقیه، دائرة المعارف فقهی است، المیزان برای یك مفسّر، دائرة المعارف قرآنی است.
اینك به گوشهای از سیره´ تفسیری مرحوم استاد علامه اشاره نموده و تفصیل آن را به مراجعه به كتاب قیّم المیزان موكول مینماییم.
خداوند سبحان كه در قرآن تجلی نموده، كلام خود را به عنوان(نور مبین)[36] و (تبیاناً لكلّ شی)[37] معرفی میكند و ممكن نیست چیزی نور باشد و معذلك دارای نقاط مبهم و تاریك بوده و محتوای آن روشن نباشد و نیز ممكن نیست كتابی بیانگر همه´ معارف و اصول سعادت بخش انسانی باشد و خود، بیّن و آشكار نباشد؛ چنانكه ممكن نیست كلامی هدایت جهانیان را تأمین نماید[38] و خود نیازمند به هادی دیگر باشد تا او را توضیح دهد؛ بنابراین، هیچ مطلب مبهمی در قرآن وجود ندارد تا قرآن را به كمك غیر قرآن بشناسیم؛ بلكه قرآن را باید به خود قرآن شناخت؛ چنانكه نور را باید با نور دید و بیّن بالذات را با خود آن بیّن شناخت و چیزهای دیگر را به وسیله´ او مبیَّن نمود.
یكی دیگر از آیات روشن قرآن كریم این است كه بلندای معارف مكنون او را جز مطهّرون نمییابند[39] و مطهّرون را نیز معرفی كرد[40]؛ به طوری كه نه در امر اول ابهامی راه دارد و نه در امر دوم، تیرگی رخنه میكند؛ بلكه با نور افكن نیرومند وحی به جهانیان فهمانیده كه دست همگان به كُنه قرآن نمیرسد و تنها پاكانند كه به كُنه آن میرسند.
یكی دیگر از آیات روشن كلام اللّه این است كه هرچه پیامبر اكرم(صلی الله علیه و آله و سلم) شما را به آن امر نمود، بگیرید و از هرچه شما را از آن نهی نموده است، دوری نمایید[41]؛ به طوری كه در این ارجاع هیچگونه ابهامی وجود ندارد.
یكی دیگر از آیات واضح كتاب الهی آن است كه رسول اللّه(صلی الله علیه و آله و سلم) را به عنوان مبین حدود و جزئیات قرآن كریم معرفی مینماید: ï´؟و أنزلنا إلیك الذكر لتبیّن للناس ما نزّل إلیهم[42]
بنابراین، قرآن كه خود نور مبین است، در كمال وضوح پیامبر اكرم(صلی الله علیه و آله و سلم) واهلبیت عصمت و طهارت (علیهمالسلام) را مرجع فهمیدن معارف و حدود قوانین و مانند آن قرار داده و چون حجّیت كلام خداوند ذاتی است، میتواند دلیل اعتبار سخن و سنّت معصومین(علیهمالسلام) واقع شود؛ پس قرآن كه حجّت بالذات است، سند حجّیت سنّت خواهد بود و هرگز نمیتوان با قطع نظر از سنّت معصومین(علیهمالسلام) به همه´ حدود و احكام الهی راه یافت و به معارف قرآن كریم آشنا شد.
چنانكه آیات گسترده´ قرآن كریم نسبت به یكدیگر هماهنگ و منسجماند و هرگز نمیتوان آیه را با قطع نظر از آیات دیگر معنا كرد؛ بلكه با توجه به سراسر قرآن كریم باید آیه´ مورد بحث را معنا نمود كه اگر در بین آیات دیگر دلیل یا مؤیدی برای آیه´ محل بحث وجود داشت، در استدلال یا استمداد مورد نظر قرار گیرد و اگر در بین آنها دلیل یا تأیید یافت نشد، آیه´ مورد بحث طوری تفسیر نشود كه با معنای آیه دیگر مناقض باشد؛ زیرا هیچگونه اختلافی را در حریم قرآن كریم راه نیست؛ (لو كانَ مِن عند غیر اللّه لوجدوا فیه اختلافاً كثیرا)ً[43]
چون قرآن كریم در كمال وضوح به براهین عقلی ارج مینهد و خود نیز برای تبیین معارف الهی ادلّه قاطع اقامه میكند، خود سند حجیّت عقل هم خواهد بود؛ لذا، هرگز نمیتوان با قطع نظر از براهین عقلی آیه´ مورد بحث را معنا كرد. با این تحلیل كوتاه، میتوان روش تفسیری حضرت استاد(قدّسسرّه) را به خوبی روشن نمود.
26 شهریور 1363
21 ذیحجه 1404
قم جوادی آملی
پی نوشتها :
[1] ـ فقُل تعالوا ندعُ أبنائنا و أبنائَكُمْ و نِسائنا و نِسائِكُمْ وَ أنفسَنا وَ أنْفُسَكُم»؛ سورهظ´ آلعمران، آیهظ´ 61.
[2] ـ سورهظ´ شعراء، آیات 193 ـ 194.
[3] ـ سورهظ´ نمل، آیهظ´ 6.
[4] ـ بحار الأنوار، ج 2، ص 32.
[5] ـ همان، ج 89، صص 98 و 101.
[6] ـ نهج البلاغه، خطبهظ´ 158.
[7] ـ بحار الانوار، ج 90، ص 9.
[8] ـ همان، ج 89، صص 93 و 97.
[9] ـ همان، ص 95.
[10] ـ نهج البلاغه، حكمت 148.
[11] ـ همان، حكمت 301.
[12] ـ همان، خطبهظ´ 147.
[13] ـ همان، خطبهظ´ 179.
[14] ـ سورهظ´ واقعه، آیات 77 ـ 79.
[15] ـ سورهظ´ احزاب، آیهظ´ 33.
[16] ـ بحار الانوار، ج 90، ص 9.
[17] ـ همان، ج 89، ص 102.
[18] ـ بحار الانوار، ج 89، ص 102.
[19] ـ وسائل الشیعه، ج 18 و 27، ص 185، ابواب صفات قاضی، باب 13.
[20] ـ بحار الانوار، ج 89، ص 217 ـ 220.
[21] ـ سورهظ´ واقعه، آیات 10 ـ 11.
[22] ـ بحار الانوار، ج 89، ص 114.
[23] ـ نهج البلاغه، خطبهظ´ 198.
[24] ـ بحار الانوار، ج 89، صص 187 ـ 188.
[25] ـ همان، ص 180.
[26] ـ سوره محمد، آیهظ´ 24.
[27] ـ بحار الانوار، ج 89، ص 190.
[28] ـ همان، ص 181.
[29] ـ سورهظ´ اسراء، آیهظ´ 82.
[30] ـ بحار الانوار، ج 89، ص 79.
[31] ـ سورهظ´ مائده، آیهظ´ 48.
[32] ـ بحار الانوار، ج 89، ص 78.
[33] ـ همان، ص 104.
[34] ـ همان، ص 105.
[35] ـ بحار الانوار، ج 89، صص 103 و 106.
[36] ـ سورهظ´ نساء، آیهظ´ 174.
[37] ـ سورهظ´ نحل، آیهظ´ 89.
[38] ـ سورهظ´ بقره، آیهظ´ 185.
[39] ـ سورهظ´ واقعه، آیات 78 ـ 79.
[40] ـ سورهظ´ احزاب، آیهظ´ 33.
[41] ـ سورهظ´ حشر، آیهظ´ 7.
[42] ـ سورهظ´ نحل، آیهظ´ 44.
[43] ـ سورهظ´ نساء، آیهظ´ 82.
[59] ـ المیزان، ج 1، ص 13.
منبع : سایت بنیاد بین االمللی علوم وحیانی اسرا
تهیه و تنظیم : گروه حوزه علمیه تبیان