ضد ارزشی به نام حسد(5)

نشانه‏هاى حسد

این صفت رذیله مانند بسیارى از صفات دیگر گاه آشكار و صریح است و گاه مخفى و در حال كمون، به همین دلیل باید از آثارى كه بزرگان علم اخلاق و روانكاوان براى آن ذكر كرده‏اند یا به تجربه دریافته‏ایم، در مراحل اولیه شناخت و پیش از آن كه در وجود انسان ریشه بدواند و مستحكم گردد به درمان آن پرداخت .

اثر بسیار منفى حسد، آلوده شدن به انواع گناهان دیگر است، زیرا حسود براى رسیدن به مقصد خود یعنى زایل كردن نعمت از دیگران، به انواع گناهان مانند ظلم و غیبت و تهمت و دروغ و سعایت و غیر آن متوسل مى‏شود و تمام نیروى خود را به كار مى‏گیرد تا محسود را به زمین زند، لذا از هر وسیله نامشروعى براى وصول به این مقصد نامشروع كمك گیرد.

از جمله نشانه‏هایى كه براى آن ذكر شده امور زیر است:

1- هنگامى كه مى‏شنود نعمتى به دیگرى رسیده است، غمگین و ناراحت مى‏شود، هر چند آثارى از خود بروز ندهد.

2- گاه از این مرحله فراتر مى‏رود و زبان به غیبت و عیبجویى مى‏گشاید.

3- گاه از این هم فراتر مى‏رود و به دشمنى و عداوت و كارشكنى برمى‏خیزد!

4- گاه تنها به بى‏اعتنایى و بىمهرى و یا قطع رابطه از شخصى كه مورد حسد او قرار گرفته قناعت مى‏كند، سعى دارد او را نبیند و سخنى از او نشنود و اگر سخنى درباره او بگویند سعى مى‏كند با ورود در مطالب دیگر، گوینده را از ادامه سخن باز دارد، یا اگر مجبور به بیان مطلبى درباره او شود سعى مى‏كند صفات برجسته او را پنهان سازد یا نسبت ‏به آن سكوت كند.

هر یك از این امور مى‏تواند نشانه‏اى از بروز رذیله حسد باشد.

در احادیثى كه در منابع اهل عصمت براى ما نقل شده اشارات روشنى به این معنى دیده مى‏شود، از جمله در كلامى از امیرمؤمنان على علیه السلام مى‏خوانیم: «یكفیك من الحاسد انه یغتم فى وقت ‏سرورك؛ براى شناخت ‏حسود همین بس كه او غمگین شود در حالى كه تو شادمان هستى‏!» (32)

به عكس هنگامى كه زیانى به انسان برسد، شخص حسود خوشحال مى‏شود، همانگونه كه در آیه 50 سوره توبه مى‏خوانیم: «ان تصبك حسنة تسؤهم و ان تصبك مصیبة یقولوا قد اخذنا امرنا من قبل و یتولوا و هم فرحون؛ هر گاه نیكى به تو رسد آنها را ناراحت مى‏كند و اگر مصیبتى به تو رسد مى‏گویند: ما قبلا پیش‏بینى چنین مطلبى را مى‏كردیم و تصمیم لازم را گرفتیم و باز مى‏گردند در حالى كه خوشحالند!»

آیات متعدد دیگرى نیز اشاره به همین گونه عكس‏العمل‏ها از سوى كافران حسود دارد از جمله آیه‏اى است كه در آغاز بحث گذشت كه كافران به مواهبى كه از سوى خداوند به پیغمبر اكرم صلی الله علیه و آله رسیده بود حسد مى‏ورزیدند.

در روایات اسلامى نیز اشارات مكررى به همین مساله دیده مى‏شود كه حسودان همیشه از زوال نعمت محسود خوشحال مى‏شوند و از موفقیت او ناراحت؛ از جمله در حدیثى از امیرمؤمنان على علیه السلام مى‏خوانیم: «الحاسد یفرح بالشرور و یغتم بالسرور؛ حسود از شرور و بدى‏ها خوشحال مى‏شود و از سرور و خوشحالى دیگران غمگین مى‏گردد!» (33)

زیان‌هاى معنوى حسد از زیان‌هاى مادى و جسمانى آن به مراتب بیشتر است، زیرا حسد ریشه‏هاى ایمان را مى‏خورد و نابود مى‏كند و انسان را نسبت ‏به عدل و حكمت الهى بدبین مى‏سازد، چرا كه حسود در اعماق قلبش به بخشنده نعمت‏ها یعنى خداوند بزرگ معترض است!

پیامدها و آثار سوء حسد

حسد آثار بسیار زیانبارى از نظر فردى و اجتماعى و مادى و معنوى به بار مى‏آورد و كمتر صفتى از صفات رذیله است كه این همه پیامدهاى سوء داشته باشد؛ مهمترین آنها آثار زیر است:

1- حسود دائما ناراحت است و همین امر سبب بیمارى جسمى و روانى او مى‏شود؛ هر اندازه دیگران صاحب موفقیت‏ بیشتر و نعمت‏هاى فزون‏تر گردند او به همان اندازه ناراحت مى‏شود تا آنجا كه گاه خواب و آرامش و استراحت را به كلى از دست مى‏دهد و بیمار و رنجور و نحیف و ضعیف مى‏شود، در حالى كه امكانات خوبى دارد و اگر این رذیله را از خود دور مى‏ساخت ‏براى خودش زندگى آبرومند و مرفهى داشت.

در احادیث فراوانى به این نكته اشاره شده و معصومین نسبت ‏به آن هشدار داده‏اند، از جمله در حدیثى از امیرمؤمنان على علیه السلام مى‏خوانیم كه فرمود: «اسوء الناس عیشا الحسود؛ بدترین مردم از نظر(آرامش در) زندگى حسود است!‏» (34)

همین معنى در حدیث دیگرى از آن حضرت به صورت فشرده‏ترى نقل شده كه فرمود: «لا راحة لحسود؛ حسود راحتى ندارد!» (35)

در تعبیر دیگرى از همان حضرت مى‏خوانیم: «الحسد شر الامراض؛ حسد بدترین بیماری‌هاست!‏» (36)

و در تعبیر دیگرى آمده است:«العجب لغفلة الحساد عن سلامة الاجساد؛ تعجب مى‏كنم چگونه حسودان براى سلامتى جسم خود ارزش قائل نیستند و از آن غافلند!» (37)

این سخن را با حدیث دیگرى از آن حضرت به پایان مى‏بریم، هر چند احادیث در این زمینه بسیار است، فرمود: «الحسد لایجلب الا مضرة و غیظا، یوهن قلبك، و یمرض جسمك؛ حسد جز زیان و خشم چیزى در وجود انسان ایجاد نمى‏كند، حسد سبب مى‏شود كه قلب انسان ناتوان و جسم او بیمار گردد!» (38)

حضرت علی علیه السلام فرمود: "مؤمن غبطه مى‏خورد (و تمناى نعمت‏هایى شبیه دیگران مى‏كند ولى) حسد نمى‏ورزد، در حالى كه منافق حسد مى‏ورزد و غبطه نمى‏خورد."

2- زیان‌هاى معنوى حسد از زیان‌هاى مادى و جسمانى آن به مراتب بیشتر است، زیرا حسد ریشه‏هاى ایمان را مى‏خورد و نابود مى‏كند و انسان را نسبت ‏به عدل و حكمت الهى بدبین مى‏سازد، چرا كه حسود در اعماق قلبش به بخشنده نعمت‏ها یعنى خداوند بزرگ معترض است!

در حدیث معروفى از امیرمؤمنان على علیه السلام مى‏خوانیم: «لاتحاسدوا فان الحسد یاكل الایمان كما تاكل النار الحطب؛ نسبت ‏به یكدیگر حسد نورزید، چرا كه حسد ایمان را مى‏خورد همانگونه كه آتش هیزم را مى‏خورد!» (39)

همین معنى از بنیانگذار اسلام پیغمبر اكرم صلی الله علیه و آله و از فرزند گرامیش امام باقرعلیه السلام نیز نقل شده است.

در حدیث دیگرى كه مرحوم كلینى در كافى آورده است از امام صادق علیه السلام مى‏خوانیم: «آفة الدین الحسد و العجب و الفخر؛ آفت دین و ایمان، حسد و خودبینى و فخرفروشى است!‏» (40)

از همان امام بزرگوار نقل شده است كه فرمود: «ان المؤمن یغبط ولا یحسد، والمنافق یحسد ولا یغبط!؛ مؤمن غبطه مى‏خورد (و تمناى نعمت‏هایى شبیه دیگران مى‏كند ولى) حسد نمى‏ورزد، در حالى كه منافق حسد مى‏ورزد و غبطه نمى‏خورد!» (41)

از این حدیث ‏به خوبى استفاده مى‏شود كه حسد با روح ایمان سازگار نیست و هماهنگ با نفاق است. در حدیث قدسى آمده است كه خداوند به موسى بن عمران فرمود:«از حسد بپرهیز كه حسود نسبت ‏به نعمت‏هاى من خشمگین است و با قسمت من در میان بندگانم مخالف مى‏باشد.»

3- حسد حجاب ضخیمى در برابر معرفت و شناخت ‏حقایق مى‏افكند، چرا كه حسود نمى‏تواند نقطه‏هاى قوت محسود را ببیند هر چند استاد و مربى و بزرگ او باشد، بلكه دائما چشم او در پى جستجو براى نقاط ضعف است و اى بسا به خاطر حسد، خوبى را بدى و نقاط قوت را ضعف بپندارد و از آنها دورى كند. به همین دلیل از امیرمؤمنان على علیه السلام مى‏خوانیم: «الحسد حبس الروح؛ حسد، روح انسان را زندانى مى‏كند و از درك حقایق باز مى‏دارد.» (42)

4- انسان، دوستان خود را از دست مى‏دهد، زیرا هر كس داراى نعمتى است كه احیانا دیگرى ندارد و اگر انسان داراى صفت رذیله حسد باشد طبعا نسبت ‏به همه مردم حسد مى‏ورزد و همین امر سبب مى‏شود كه افراد از او دورى كنند و پیوندهاى محبت میان او و دیگران گسسته شود.

شاهد این سخن كلام پربارى است كه از امیرمؤمنان على علیه السلام نقل شده كه فرمود:«الحسود لا خلة له؛ فرد حسود، دوستى ندارد.» (43)

انسان، دوستان خود را از دست مى‏دهد، زیرا هر كس داراى نعمتى است كه احیانا دیگرى ندارد و اگر انسان داراى صفت رذیله حسد باشد طبعا نسبت ‏به همه مردم حسد مى‏ورزد و همین امر سبب مى‏شود كه افراد از او دورى كنند و پیوندهاى محبت میان او و دیگران گسسته شود.

5- حسد انسان را از رسیدن به مقامات والا بازمى‏دارد به گونه‏اى كه شخص حسود هرگز نمى‏تواند از مدیریت‏ بالایى در جامعه برخوردار شود چرا كه حسد، دیگران را از گرد او پراكنده مى‏كند و كسى كه داراى قوه دافعه است هرگز به بزرگى نمى‏رسد.

شاهد این سخن گفتار دیگرى از على علیه السلام است كه فرمود:«الحسود لایسود؛ حسود هرگز به سیادت و بزرگى و آسودگی نمى‏رسد.» (44)

6- اثر بسیار منفى حسد، آلوده شدن به انواع گناهان دیگر است، زیرا حسود براى رسیدن به مقصد خود یعنى زایل كردن نعمت از دیگران، به انواع گناهان مانند ظلم و غیبت و تهمت و دروغ و سعایت و غیر آن متوسل مى‏شود و تمام نیروى خود را به كار مى‏گیرد تا محسود را به زمین زند لذا از هر وسیله نامشروعى براى وصول به این مقصد نامشروع كمك گیرد.

باز شاهد این سخن، كلام نورانى دیگرى از امیرمؤمنان على علیه السلام است كه فرمود:«الحسود كثیر الحسرات، و متضاعف السیئات؛ حسود بسیار حسرت و اندوه دارد و گناهانش پیوسته افزوده مى‏شود!» (45)

7- بدبختى حسود این است كه پیش از آن كه به «محسود» زیان برساند به خودش ضرر مى‏زند، چرا كه قبل از هر چیز خودش را گرفتار ناراحتى روح و جسم و عذاب دنیا و عقبى مى‏سازد.

در احادیث اسلامى به این حقیقت اشاره شده، امام صادق علیه السلام در حدیثى مى‏فرماید: «الحاسد مضر بنفسه قبل ان یضر بالمحسود، كابلیس اورث بحسده بنفسه اللعنة، و لآدم علیه السلام الاجتباء و الهدى...؛ حسود پیش از آنچه مى‏تواند به «محسود» ضرر برساند به خویشتن زیان مى‏رساند، مانند ابلیس كه با حسدش لعنت ‏براى خود آفرید و براى آدم برگزیدگى و هدایت.‏» (46)

پی‌نوشت‌ها:

32- سفینة البحار، ماده حسد (این احتمال در تفسیر روایت نیز داده شده كه این مجازات براى حسود بس كه او غمگین مى‏شود در حالى كه تو شادمان هستى).

33- الغرر، 1474.

34- تصنیف غررالحكم، ص 300 و 301/ شرح غررالحكم، 2931.

35- بحار الانوار، جلد 70، ص‏256.

36- شرح غررالحكم، 331.

37- بحارالانوار، جلد 70، ص‏256.

38- بحارالانوار، جلد 70، ص‏256.

39- تصنیف غررالحكم، ص 300/ شرح غرر،10376.

40- اصول كافى، جلد 2، ص‏307.

41- همان مدرك.

42- شرح غررالحكم، شماره 371.