امیر کبیر چه خدماتی انجام داد؟

بدین ترتیب او با رجال نظامی وسیاسی اروپایی كه ازتبریز گردآمده بودند سروكارداشت ودرمرحله بعد به وزارت آذربایجان رسید. اوحتی به همراه هیئت تحت سرپرستی خسرو میرزا عذرخواهی رسمی ازامپراتور روسیه پس ازقتل گریبایدوف در1243 ه.ق ، به آن كشورسفركرد و قریب یازده ماه درآنجاماند وسپس درماموریت ارزنه الروم ومذاكرات باعثمانی نیزشركت كرد.

امیركبیر چهار سال نیزدرنمایندگی ایران درعثمانی به سر برد و توانست ازنزدیك با رشید پاشا صدراعظم وبنیانگذار" تنظیمات " وماهیت اصلاحات وی آشنا شود و ازاصلاحات محمد علی پاشا درمصر هم اطلاعاتی به دست آورد. سرچشمه دیگراندیشه های وی ترجمه كتابهای خارجی، به ویژه فرانسوی بود.

وی همانند قائم مقام درمورد محمدشاه نقش اساسی در به سلطنت رسیدن ناصرالدین شاه داشت ودرسال های اول سلطنت اودرمقام صدراعظم ایران اصلاحات گسترده ای را آغاز كرد. امیركبیردرمدت سه سال زمامداری یك ایران پرآشوب وفتنه تحویل گرفته ویك كشورمنظم ومرتب تحویل داد. او ابتدا كوشید درعزل ونصب ها شایسته ترین افراد رابه اموركشوری ولشكری بگمارد و بعد به اصلاح امورمالیه، امنیت راه ها، اصلاحات لشگری واقتصادی وقضایی وسیاسی همت گماشت.

امیركبیردرسال 1264 ه.ق توسط ناصرالدین شاه به عنوان اتابك اعظم صدارت اموركشوری رابرعهده گرفت. هرچند كه حكم صدارت هیچ گاه به نام اوصادرنشد. درطی سه سال صدارت وی اقدامات اصلاحی مهمی راآغازكرد، اصلاح تشكیلات اداری، براندازی شیوه خرید وفروش ایالات، اصلاح نظام ارتش، سروسامان دادن به امورمالیه وخزانه، كاهش دادن مواجب و مستمریهای گزاف شاهزادگان ، درباریان، دیوانیان و روحانیون، تفكیك امورعرضی از امور شرعی، مبارزه با رشوه‌خواری، دزدی و پیشكش حكام و دیوانیان ، حذف القاب و عناوین و تملق گویی و مدیحه سرایی، راه اندازی چاپارخانه وپست جدید، تاسیس مدرسه دارالفنون .

امیركبیر معتقد بود صنایع اروپایی را كه از لوازم ترقیات جدید است باید از طریق احداث كارخانه های صنعتی در ایران رواج داد، لذا او به تاسیس كارخانه شكرسازی، كارخانه ریسمان ریسی، بلورسازی، چلواربافی، حریربافی و ماهوت‌بافی همت گماشت.

تشویق وتوسعه صنایع ملی نیز به قول آدمیت از اركان سیاست اقتصادی او بود كه دراین راستا عده ای صنعتگر وهنرآموزدررشته شكرریزی ، بلورسازی، ریخته گری، نجاری و آهنگری به مسكو و پطرزبورگ روانه شدند تا در كارخانه های آنجا فنون تازه را بیاموزند. دو نفر از حریر بافان كاشان به اسلامبول اعزام گردیدند تا تهیه ابریشم را به سبك جدید یاد بگیرند.

او همچنین تشویق به استخراج معادن ایران نمود و ساختن سد  ناصری بر روی رودخانه كرخه و كشت نیشكردرخوزستان نیز از تلاشهای او بود. آدمیت می نویسد حتی او" اولین كسی است كه فكر كشیدن راه آهن را در سر داشت و نقشه آن را ازیك مهندس انگلیسی خواست". بنابه نوشته آدمیت، امیركبیر نخستین وزیری بود كه درصدد برهم زدن آیین تجارت آزاد برآمد وبه تاسیس اقتصاد صنعتی ملی برخاست.

از دیگر اصلاحات فرهنگی امیركبیر ایجاد روزنامه " وقایع اتفاقیه " ومطلع كردن مردم ایران ازحوادث سیاسی و اخبار مربوط به آزادی های لیبرال در اروپا، پیشرفت های علمی و ا كتشافات و نیز بسط موسسات چاپخانه بود.

امیركبیر كه خود فردی مذهبی بود در ارتقاء شان ومنزلت علما وروحانیون كوشید. به ویژه نقش برجسته وی درسركوب شورش باب و از میان برداشتن فتنه بابیه كه با محاكمه واعدام " سیدعلی محمد باب" به پایان رسید، روابط وی و علمای دینی را بیش از پیش تحكیم بخشید. وطن دوستی ومخالفت شدید امیركبیر با نفوذ كشورهای خارجی درایران، تلاش برای برقراری عدالت وامنیت ، جلوگیری ازشكنجه وآزارمتهمان و مجرمان ، جلوگیری ازپناهندگی جنایتكاران و مجرمین سیاسی وغیره درسفارتخانه های خارجی وتلاش برای قطع ارتباط جاسوسی – اطلاعاتی اتباع داخلی برای نمایندگان خارجی ازدیگراقدامات اصلاح گرانه امیركبیر درطول دوران كوتاه ( سه ساله ) صدارت بود.

از دیگر اقدامات اصلاحی امیركبیر كه بسیار اهمیت دارد، اصلاحات مدنی اوست كه درپیوند با آن یك سلسله ازاقدامات اصلاحی دیگر درحوزه های قضایی ، اجتماعی ومذهبی وسیاسی نیز صورت گرفت وبه ویژه در تنظیم رابطه دین و دولت امیر تلاش های زیادی نمود كه همگی درجهت تقویت جامعه ودولت مركزی ونظم و ثبات وامنیت و قانونمندی وعدالت اجتماعی بود. این اصلاحات به نظام سیاسی كشورچهره دیگری می دادكه بسیاری از خصوصیات یك دولت مطلقه ، ملی و مدرن راداشت.

آدمیت می نویسد برخلاف رای برخی مورخین امیركبیر مانع دخالت شاه در امور كشور نبود و نمی‌خواست از قدرت سلطنت بكاهد و بر اقتدارخود بیفزاید. وی می بایست اصول سلطنت را بر آئین تازه ای استوار می ساخت وقدرت آن را محدود می كرد كه نكرد. اگرچه از او نقل شده است كه " خیال كنسطیطوسیون "داشت ولی مجالش ندادند و روسها "مانع بزرگ" او بودند. درواقع او نتوانست دامنه اصلاحاتش را در حوزه سیاسی در شرایط آن روز گسترش دهد. اصل اختیار نامحدود سلطنت همچنان باقی بودگرچه حكومت یكسره به امیر واگذار شده بود.

سرانجام امیركبیر در محرم 1268 ازمقام صدارت عظمی عزل شد و در شب 18 ربیع الاول 1268 توسط حاجب الدوله در حمام فین كاشان به قتل رسید.

 فهرست منابع:

 1- فریدون آدمیت، امیركبیر، ایران،تهران: خوارزمی چ 9 ، 1384.

2- سیداحمد موثقی ، نوسازی واصلاحات درایران، تهران: قومس، 1385.

3- محمدسالاركسرایی، چالش سنت ومدرنیته درایران، تهران: نشرمركز، 1379.

4- محمودحكیمی، داستانهایی اززندگی امیركبیر، تهران: دفترنشرفرهنگ اسلامی، 1372.