اول نیاز سنجی بعد تربیت دینی

گرایشات باطنی و اشتیاق درونی بزرگسالان به امور معنوی، بر کودکان تأثیر بسیار می‌گذارد. گاهی صدق و صفای درون و وقار معنوی والدین و مربیان، مؤثرتر از آموزش‌های کلامی و مستقیم دینی است. بنابراین والدین باید به تهذیب درون و اخلاص و صداقت در گفتار و رفتار خود اهمیت دهند.

آن گونه که روان شناسان تحقیق کرده‌اند، حس دینی مانند سایر نیازها و فرایندهای روانی، مراحل سنی خاصی دارد.

مرحله اول : رفتاری و تقلیدی است. کودک در این مرحله، اعمال دینی پدر و مادر را به لحاظ ظاهری و فیزیکی تقلید می‌کند. به عنوان مثال هنگامی که والدین به نماز می‌ایستند، کودک نیز در مجالست با آن‌ها همان رفتار را بدون توجه به ماهیت ارزشی و اعتقادی آن، به شکل صوری، تقلید می‌کند. این تقلید هرچند از محتوا برخوردار نیست، اما روان شناسان می‌گویند که جنبه ظاهری رفتارهای مذهبی، در نگرش دینی کودک تأثیر می‌گذارد. این مرحله معمولاً از 3 یا 4 سالگی تا 6 سالگی ادامه دارد.

مرحله دوم: فرایند تربیت دینی، مربوط به سن 6 تا 11 سالگی است. در این مرحله کودک علاوه بر رفتارهای تقلیدی، از احساسات و عواطف والدین در حوزه دین تأثیر می‌پذیرد و انس و گرایش عاطفی کودک به عبادت، در وی شکل می‌گیرد. هر قدر والدین در انجام اعمال و فرایض دینی، از احساسی عمیق‌تر برخوردار باشند، کودک نیز این احساسات و عواطف را به شکلی دقیق‌تر در صفحه ذهن خود ثبت می‌کند. به گونه‌ای که شخصاً «به عبادتی مثل گرفتن روزه اقدام می‌کند و در هنگام انجام رفتار دینی، جلوه‌هایی از عواطف قلبی خود را به آفریدگار جهان به نمایش می‌گذارد.».

مرحله سوم: رشد احساس دینی، مصادف با دوران نوجوانی یعنی از سن 11 تا 16 سالگی است. در این دوران، گرایش‌های حسی و عاطفی، کم کم جای خود را به استدلال و برهان شناختی می‌دهد. نوجوان در این مرحله، تعالیم دینی و اعمال مذهبی را با استدلال و از روی عقلانیت می‌پذیرد. این مرحله در تربیت دینی، مرحله‌ای مهم و حساس است.

 آخرین مرحله از روند تربیت دینی، مرحله عرفانی است: همان‌طور که گفتیم، این مرحله از سوی روان شناسان به مرحله «شکوفایی مذهبی» تعبیر می‌شود. در این مرحله، علاوه بر استدلال شناختی، تجربه و احساس قلبی به تعالیم دین نیز در فرد وجود دارد. البته موفقیت در مرحله آخر تربیت دینی، زمانی تحقق می‌یابد که مراحل قبلی، سیر طبیعی و منطقی خود را طی کرده باشد.

بنابراین تحول حس دینی و مراحل پیوسته آن، نشان دهنده وجود یک نیاز بنیادی به دین در ساختار روانی و فطری بشر است. اگر زمینه‌های مساعد تربیتی فراهم باشد و از آن مهم‌تر، عوامل آسیب‌زای تربیت دینی از صحنه و محیط خانواده و اجتماع حذف شود، با سهولت شاهد شکوفایی احساس دینی به زیباترین وجه در نوجوانان و جوانان خواهیم بود.

با توجه به مراحلی که مطرح شد، می‌توان نتیجه گرفت، تربیت دینی باید متناسب با سن و توانمندی‌های احساسی، فکری و عقلی کودکان و نوجوانان باشد. دکتر کریمی در این زمینه می‌گوید : «اگر پیام‌های اخلاقی و دینی، با طبیعت و توان عقلی کودکان و نوجوانان متناسب نباشد، فرایند تربیت دینی مخدوش می‌شود.

امام علی (ع) درباره کسی که عقل طبیعی‌اش شکوفا نشده و رشد نکرده، می‌فرماید که همچون انسان کوری است که خورشیدی بر او بتابانید. یعنی اگر ظرفیت‌های درونی انسان و توان عقلی او مستعد پذیرش دانش و حکمت بیرونی نباشد، آموزش‌ها و پرورش‌ها هیچ تأثیر بر وی نمی‌گذارد.».

غیر از آمادگی درونی مخاطب، عوامل متعدد دیگری در فرایند تربیت دینی تأثیر گذار است. یکی از این عوامل، نیاز شناسی است. «هانری والن» روان شناس فرانسوی می‌گوید : «کودک و نوجوان تنها به چیزی توجه می‌کند که همسو با رغبت و میل اوست.» برقراری ارتباط معنا دار با مخاطب و اثر بخشی این ارتباط، هنگامی تحقق می‌یابد که رغبت و نیاز درونی مخاطب با محتوای پیام مرتبط باشد. می‌دانیم که بین «میل» و «تمایل»، در اصطلاح روانشناسان، فرق است. «تمایلات»، اصلی و غریزی هستند و به «شخصی و اجتماعی و عالی» تقسیم میشوند؛ در حالی که «میلها» بیشمارند و برخی فرع دیگری و غالباً اکتسابی یا حاصل عادتها و انسها هستند.

«تمایلات» که قسمتی از فطریات آدمی هستند و پاسدار بقای جسمی و توجه به دیگران و محیط است، باید به وسیله‌ی تربیت، متعالی شوند. با تحول تمایلات، «حسن باطن» فراهم شوند و با «نظم عواطف»، «حسن ظاهر» به دست آید و مجموعاً «انسانی مطلوب و نیکو» تحویل نماید و دین طرح اساسی را جهت «زندگی درست» آن میداند که بیش از همه، «عواطف سالم» و «تمایلات با نظام و رو به تعالی» را موجب شود و قبل از هر چیز و بیش از هر امر دیگر، بدانها پردازد و با ارائه‌ی اعتقاد و تشریع، وظایف و تکالیف درون و بیرون را به اصلاح آورد.

امام علی (ع) نکته بسیار ظریف و مهمی را در این رابطه در حکمت 184 نهج‌البلاغه بیان فرموده است :

سعی کنید دل‌ها را از ناحیه میل و رغبت بدست آورید. «اگر قلب مورد اکراه و اجبار قرار گیرد، کور می‌شود.» اندیشمند شهید مرتضی مطهری در توضیح این فرمایش امام علی (ع) می‌گوید : «روح و یا دل انسان همانند تن و جسم او خسته و ملول می‌شود. در این صورت، نباید افکار سنگین را بر قلب و روح تحمیل کرد. در این حالت، باید با عرضه مسایل نشاط برانگیز و خوشحال کننده، دل را از کسالت خارج کرد.».

نقش میل درونی و آمادگی قلبی، چنان مهم است که آموزه‌های اسلام اولین شرط انجام عبادات را نیت و میل درونی می‌دانند و بر حضور قلب تاکیدی خاص دارند. پدر و مادر باید عواطف و احساسات مذهبی طفل را تحریک کنند و قلب او را به تپش اندازند و اشک اشتیاق به چشمان او آورند و از این راه، او را متوجه حق و مایل به جمال و طالب کمال سازند و این امر را با تلاوت قرآن به لحن خوش - گفتن اذان با صدای خوب - خواندن اشعار مذهبی (در توحید و مدح اولیای حق و مسایل عاطفی و فداکاری‌های مردان حق) - مناجات به آوای دل‌پذیر - در صورت امکان برپاداشتن شبیه‌خوانی و تعزیه و نمایش (با رعایت قواعد ادب و نزاکت و تناسب مطالب).

اینها همه حس مذهبی را میپروراند و عواطف او را در مسیر درست دینی و انسانی قرار میدهند.

از دیگر مؤلفه‌های مهم در تربیت دینی، محتوای کلام و گزینش واژه‌هاست که باید متناسب با فهم، فرهنگ و ساختار ذهنی مخاطب باشد. لحن کلام، کیفیت و کمیت پیام و حتی آهنگ صدا و یا چهره گوینده، می‌تواند در مخاطب تأثیرات مثبت و یا منفی داشته باشد. بنابراین پیام‌های اخلاقی و تربیتی نیز باید با زبان و سخنی سنجیده و از روی تدبیر طرح شود. استفاده از وسایل سمعی و بصری، ارائه‌ی اشیاء مذهبی، طرح تصویرها و کشیدن نقشهها و نقاشیها و دیدار اماکن متبرکه و شرکت در محفل مذهبی و حضور در عبادات دسته‌جمعی، تا این که درس، برای متربی، با روح و بامعنا شود. در دبستان، تعلیم مذهب از طریق نقالی و داستان‌سرایی، مؤثر و دلپذیرتر از سایر طرق آموزش است و باید بیشتر بدان اهمیت داد؛ زیرا کودک، میل فراوان به شنیدن قصه دارد و مطلب را در لباس واقعه، آسانتر، درک می‌نماید و بدان جذب میشود و دیر هم فراموش می‌کند.

بسیاری از دانشمندان و بزرگان اندیشه وقتی از خاطرات کودکی خود می‌گویند خواندن قرآن مادر یا دعاهای او سر سجاده را از تأثیرگذارترین اتفاقات آن دوران می‌دانند.

نزدیک‌ترین فرد به هر نوزاد و پیش از آن هر جنینی مادر اوست که هر صدایی را که او بخواهد فرزندش به آن انس می‌گیرد.

درباره تأثیر صدای قرآن روی جنین تحقیقات زیادی انجام شده است و روانشناسان، متخصصین شنوایی، و نیز مدرسین قرآن می‌گویند: جنین با هر صدایی که انس بگیرد پس از تولد و در دوران کودکی به آن صدا پاسخ آشنایی می‌دهد.

کودکانی که در ایام جنینی صدای قرآن شنیده‌اند پس از تولد نسبت به شنیدن این صدا عکس العملهای آشنایی از خود بروز می‌دهند اما پس از به دنیا آمدن کودک مادر می‌تواند به این روش قرآن را از طریق صورت به صورت برای نوزاد خود بخواند: دو دستش را در کنار شانه‌های نوزاد قرار داده صورتش را در برابر صورت او قرار دهد و قرآن را شمرده شمرده بخواند و به کودک نگاه کند، این کار باعث می‌شود کلمات قرآن در جان نوزاد ثبت شود. اما از اثر صوتی و آموزش ظاهر قرآن که بگذریم مادر بهترین الگو برای پیاده کردن آداب قرآن در فرزند است. عدالت در رفتار و گفتار، محبت زیاد، بجا و به موقع و رفتار سنجیده و متانت و وقار همیشگی مادر می‌تواند برای فرزند الگوی مناسبی در رفتار قرآنی و دینی باشد.

تربیت دینی، این حس زیبا را به فرزندان انتقال می‌دهد که دین داری و خداپرستی، عامل نیک بختی، امنیت درونی و درک لذت واقعی از زندگی است. احساس دینی، لطافت روحی و تعادل روانی را برای انسان به ارمغان می‌آورد. والدین باید در محیطی سالم، متعادل و جذاب، در تربیت دینی کودکان و نوجوانان بکوشند. در تربیت دینی، پرورش حس مذهبی، باید مقدم بر دانش و اطلاعات مذهبی باشد. زیرا تربیت دینی، زیستن با باورهای قلبی است، نه صرفاً «دانستن و حفظ کردن اطلاعات مذهبی.».

فر آوری: کهتری

بخش خانواده ایرانی تبیان

منابع:

کتاب :گامی در مسیر تربیت اسلامی از کودکی تا بلوغ / دکتر رجبعلی مظلومی

صدای جمهوری اسلامی ایران

جامعه القران