نقادانه بیندیشید

یکی از مهم ترین وجوه تمایز انسان از دیگر موجودات، قدرت تفکر و خلاقیت، قدرت دستکاری در ذهن و پدیده ها، قدرت کشف و تولید ابزار و اندیشه های جدید است. در دنیای پر از چالش امروز که حق و باطل، درست و غلط، حقیقت و دروغ سخت به هم آمیخته اند، داشتن حس مهارت تشخیص آنها از یکدیگر، رمز موفقیت در زندگی است. ذهن نقاد هر چیزی را به راحتی نمی پذیرد و یا رد نمی کند، بلکه ابتدا در مورد آن موضوع، سوال و استدلال می کند سپس می پذیرد یا رد می کند. داشتن این نوع تفکر، کمک می کندتا هنگام تصمیم گیری مساله را از جوانب گوناگون بررسی و نقد کنیم.منحصر به فردترین توانایی آدمی اندیشیدن است و به جرأت می توان گفت تمامی پیشرفت آدمی از ابزار سازی، کشف آتش، اختراع چرخ، خط و کشاورزی گرفته تا صنعت چاپ، کشف برق و ماشین و تکنولوژی نانوتکنولوژی و بیوتکنولوژی همه و همه محصول تفکر آدمی و حاصل کارکرد قشر مخ(cortex) و نقادهای آن است.

تعریف تفکر نقادانه

این نوع تفکر، نوعی فرایند شناختی فعال، هدفمند و سازمان یافته است که شخص با استفاده از آن به بررسی افکار و عقاید خود و دیگران می پردازد و با ارزیابی ئ تفسیر ماهرانه خود، به درک و فهم روشن تر و بهتری دست می یابد.

در واقع این مهارت از فرد می‌خواهد که در مورد ابعاد زندگی خود و دیگران به صورت نقادانه فکر کند، و حتی در مورد تفکر خود بر اساس آنچه در تفکر نقاد به آن رسیده، عمل کند. آنچه در مورد مهارت تفکر نقاد می‌توان گفت آن است که نقاد بودن به اندازه تفکر ارزشمند است.لازمه تفکر نقادانه آن است که فرد به جستجو، تجزیه و تحلیل و ارزیابی اطلاعات بپردازد و در پی شواهد، دلایل و مدارک عینی و واقعی باشد و دیدگاه خود را بر اساس شواهد و مدارک عینی تغییر دهد. موقعیت و شرایط را به صورت مجموعه‌ای کلی در نظر بگیرد و بتواند واقعیت‌ها را از افکار، حدسیات، مفروضات و عقاید جدا کند. برخلاف آنچه که ممکن است به نظر آید، توجه و یادگیری مهارت تفکر نقادانه فقط یک بحث نظری نیست و کاملاً با زندگی روزمره ارتباط دارد. نکته مهمتر آنکه ضعف در این مهارت می‌تواند افراد را به بیماری‌های مختلف جسمانی، روانی و آسیب‌های روانی اجتماعی دچار کند.

ضرورت و اهمیت مهارت تفکر نقاد

امروزه نوجوانان و جوانان در معرض اخبار و اطلاعات نامحدودی قرار دارند که از طریق رادیو، تلویزیون، سینما، ماهواره و… به آنان ارایه می‌شود. بخشی از این اطلاعات سالم و قسمتی دیگر از آن ناسالم و اشتباه است. بعضی از خانواده‌ها سعی می‌کنند با کنترل کردن نوجوانان و جوانان دستیابی آنها را به منابع اطلاعاتی محدود کنند. اگرچه نظارت بر رفتار فرزندان یکی از اصول مهم تربیتی است، اما در کنار آن لازم است نوجوانان و جوانان را به گونه‌ای تقویت کرد که خودشان قدرت و توانایی تشخیص اطلاعات سالم را از ناسالم داشته باشند و بدون بررسی و تحلیل چیزی را قبول یا رد نکنند. این توانایی، مهارت تفکر نقاد نامیده می‌شود.

دلیل آنکه امروز به جای کنترل محض جوانان، پرورش قدرت تفکر نقاد توصیه می‌شود آن است که:

- هیچ کنترلی صد در صد نیست، بنابراین در مواردی که علی‌رغم ایجاد محدودیت زیاد، اخبار یا اطلاعات ناسالم در اختیار فرد گذاشته می‌شود، وی قدرت و توانایی ارزیابی آن را ندارد و زمانی که محدودیت‌ها بنا به دلایلی از میان برود، فرد در مقابل خطرات خلع سلاح می‌شود. برای مثال دانشجویی که خانواده‌ای سخت‌گیر دارد زمانی که در خوابگاه دور از خانواده، در معرض اطلاعات و سلیقه‌های مختلفی قرار می‌گیرد، به سبب نداشتن این مهارت توان تجزیه و تحلیل آن‌ها را نخواهد داشت.

- در همه محیط‌ها احتمال آن وجود دارد که جوانان در معرض پیشنهادهای ناسالم قرار بگیرند: از طرف همکلاسی‌ها، افراد فامیل و اخبار و اطلاعاتی که از طریق رسانه‌هایی همانند اینترنت داده می‌شود. پس بهتر است که جوانان قدرت تشخیص مطالب سالم از ناسالم را به دست آورند نه آنکه توسط دیگران کنترل شوند.

- تفکر نقاد فرد را از درون توانمند می‌سازد، به همین دلیل همیشه در مقابل وسوسه‌ها، پیشنهادهای ناسالم و خطرات ایمن می‌شود.

- تفکر نقاد یکی از اساسی‌ترین عواملی است که به پرورش هویت سالم کمک فراوانی می‌کند. روحیه مطالعه، بررسی، سنجش و ارزیابی به افراد به ویژه نوجوانان کمک می‌کند که مسیر زندگی خود را بر اساس آنچه که خود می‌خواهند تعیین کنند و در این راستا روش‌های متفاوت و مختلفی را بررسی و ارزیابی کرده و مسیر خود را تعیین کنند.

تفکر نقاد دارای شش ویژگی است

1. تفکر فعال

این ویژگی اولین مرحله تفکر نقاد است که در آن فرد به تدوین اطلاعات و تکمیل معلومات خویش در موضوع و مسئله مطرح شده می پردازد، و با خود می گوید:

لازم است که اطلاعات خود را در این رابطه فعال کنم نباید بدون تفکر نقاد این موضوع را بپذیرم.

2. تفکیک واقعیت، غیر واقعیت و عقیده

تفکیک انی سه مقوله گام بعدی در تحقق یک تفکر نقاد است. بدین ترتیب واقعیت موضوعی است که صحت آن به شیوه های علمی ثابت شده و غیر واقعیت بالعکس.

در این میان عقیده، دیدگاه یا موضوعی است که به گمان یکی صحیح است اما دیگری آن را قابل دفاع نمی داند.

3.بررسی اعتبار یک موضوع با استفاده از پرسش

در این مرحله فرد نقاد با طرح پرسش هایی میزان اعتبار و پشتوانه عقلی- عبمی موضوع مورد نظر را می سنجد و می پرسد«این موضوع چه اندازه دارای اعتبار است» فراموش نکنیم که این مرحله به توفیق گزاره مورد اعتقاد ما کمک شایانی می کند. اگر این کار به شکل دو نفره و گروهی و به صورت مباحثه انجام گیرد، بهتر است.

4. دقت در نتیجه گیری

بسیاری از ما پس از جمع آوری اطلاعات ناقص و با یک برداشت سطحی از  آن ها دست به نتیجه گیری های فوری می زنیم. در حالیکه این شیوه  تأثیر بسیار منفی در رویکردهای آینده ی ما دارد و معمولا" ما را دچار تصمیم گیری های غلط می کند. یکی از شروط داشتن یک تفکر نقاد، تعمق و دقت نظر در نتیجه گیری است.

5.بررسی دقیق منابع اصلی افکار، عقاید و ارزیابی آن ها

یکی از راه های بررسی افکار و عقاید خود ما و دیگران این است که سوال کنیم چرا بدان ها اعتقاد داریم و مرجع این گزاره در ذهن ما چیست و به عبارتی آبشخور آن کدام است. بررسی دقیق منابع اصلی افکار و عقاید و ارزیابی اعتبار آنها، یکی از مولفه های مهم تفکر نقاد است که به ما کمک می کند تا به جای رد یا پذیرش ساده نظرات دیگران، آن ها را بررسی کرده و سپس در موردشان تصمیم گیری کنیم.

معمولا" افکار و عقاید ما از منابع ذیل سرچشمه می گیرند

الف) مراجع قدرت نظیر والدین، آموزگاران، دوستان و...

ب) کتب و جراید رسمی آموزشی و غیر آموزشی و انواع رسانه های غیر مکتوب(فیلم، تلویزیون، اینترنت و...)

ج) شواهد حقیقی

د) تجارب شخصی افراد

6. پذیرش اطلاعات صحیح

آخرین مرحله و ویژگی یک فرداگرد فکری نقادانه این است که فرد منتقد اطلاعات صحیح را بپذیرد. در این مرحله و سایر مراحل بهتر است کار بصورت گروهی و با شیوه ی بارش افکار پیش برود.بارش افکار شیوه ای است که تعدادی از افراد حداقل 9 و حداکثر 15 نفر موضوع مشترک مورد نظر را به بحث گذاشته و هر کسی هر چیزی در آن باره به نظرش می رسد، مطرح می کند. آخر سر نظرات قابل طرح روی کاغذ می آید و گروه به جمع بندی نهایی فراگرد تفکر نقاد می رسد.

 فراوری:آسیه ملک دار

بخش مهارت های زندگی تبیان

منابع:

1-سایت bedanid.com

2-eslahe.com

3-- همشهری آنلاین

4-dociran.com