مجموعه آثار کلات نادری ، مشهد
سد نادری واقع در چند كیلومتری شمال كلات نادری كه به «سد شرق» نیز موسوم است. این سد كه بر روی رودخانه عمیقی بنا نها شده، مربوط به دوره سلجوقی است؛ ولی به نام نادرشاه شهرت یافته است
مجموعه آثار تاریخی كلات نادری واقع در قلعه‌ای به همین نام در زمره نفیس‌ترین گنجینه آثار تاریخی ایران می‌باشد كه در استان خراسان و در حومه شهرستان در گز قرار دارد.(1) تاریخچه این مجموعه باستانی به دوره سلطنت نادرشاه مؤسس سلسله افشاریه باز می‌گردد. نادر پس از بازگشت از جنگ كرنال هندوستان و در حالی كه غنائم بی حد و حصری را با خود به همراه آورده بود دستور داد در دره گز و در موطن خود كلات بنای عظیم قلعه مانندی احداث نمایند و برای آبادانی این منطقه حدود سه هزار نفر از ایل مقدم مراغه‌ای را به كلات كوچ داد. تحت نظارت مستقیم وی دژ مستحكم و تسخیر ناپذیری در این منطقه دور افتاده احداث گشت و سنگ تراشان ایران در هموار نمودن بلندی و پستی‌های كوه نهایت استادی را به خرج دادند.(2) حاصل كار معماران هنرمند ایرانی پنج سال بطول انجامید و پس از رنج و مرارت بسیار و حمل تخته سنگ‌های عظیم از دورترین نقاط آذربایجان قله وبرج و باروری رفیع و سهمگینی در این منطقه كوهستانی پدید آمد كه براستی درآن زمان غیرقابل‌نفوذ بود و اندیشه نادر كه تصمیم داشت قلعه‌ای تسخیرناپذیر برای نگهداری گنج‌ها و ثروت‌های خود بنا نماید صورت تحقق یافت.
قلعه كلات گوشه‌ای از تاریخ زنده ایران را در سینه خود جای داده است و علیرغم صدماتی كه در طول چند قرن گذشته بر آن وارد آمده هنوز در زمره آثار مهم تاریخی دوره افشاریه به شمار می‌رود و چشمان بینندگان را مجذوب هنرنمایی معماران و استادانی كه با رنج و مرارت بسیار آن را احداث كردند می‌نماید. بخش‌های مختلف كلات نادری كه هر یك یادگاری از دوره سلطنت این پادشاه قوی‌پنجه است عبارتند از:
- برج و باروی نادری (در بند ارغوان شاه): این برج بلند ساختمان آجری دندانه دار مخروطی است كه در بالای كوه قرار گرفته و ارتفاع آن از سطح رودخانه ژرف رود حدود 40 متر می‌باشد. این برج در قدیم محل سكونت و دیده‌بانی قلعه بیگی بوده و پاسداران و نگهبانان از این مكان به حفاظت و حراست از قلعه می‌پرداخته‌اند. برج نادری از زمان نادرشاه تا اواسط سلطنت مظفرالدین شاه قاجار همچنان محل استقرار قلعه بیگی بود و این منصب نظامی تا اواخر قاجاریه برقرار بوده است. برج نادری صدمه چندانی ندیده و هنوز نیز صلابت و استواری خود را حفظ كرده است.
- كتیبه نادری واقع در خارج از قلعه نادری (دربند نفتی) به زبان تركی و خط نستعلیق بر بدنه كوه كنده شده است.
كتیبه نادری سنگ نبشته‌ای سنگی است كه بر روی تخته سنگی صاف به ارتفاع 15 متر از سطح زمین واقع شده است. بر روی این كتیبه بیست وچهار بیت شعر از گلبن افشار در مدح نادر پسر شمشیر نقش شده است كه دو بیت اول آن به زبان فارسی و باقی به زبان تركی در گزی است.
- دروازه ورودی واقع در كلات نادری.
- دروازه دهچه واقع در كلات نادری.
- دروازه چوب‌بست واقع در كلات نادری.
- دروازه گشتانه واقع در كلات نادری.
- دروازه نفتی واقع در كلات نادری
- دربند ارغون‌شاه.
- دربند نفتی
- تخت نادر كه شامل مجموعه بنایی است و بر روی تپه‌ای نزدیك به دروازه نفتی و به امر نادرشاه ساخته شده و اكنون آثاری از آن بناها برجای مانده است.
- كاخ خورشید: قصر خورشید یكی از زیباترین آثار باستانی موجود در كلات نادری می‌باشد كه در وسط كبود گنبد و در میدانگاهی وسیع واقع شده است. این كاخ باشكوه مشتمل بر سه طبقه می‌باشد و طبقات آن از سنگ‌های بزرگ مرمر سیاه یكپارچه ساخته شده است كه سنگ نگاره‌های كار شده در آن به زیبایی و جمال این كاخ افزوده است. طبقه بالای قصر از بهم پیوستن 66 استوانه سنگی فراهم آمده و از لحاظ هنر معماری در زمره بهترین نمونه‌های معماری ایران به شمار می‌رود.(3)
در طبقات دوم و سوم این برج كه مختص اقامت خانواده سلطنتی بوده است هنوز آثاری از مینیاتور كاری، گچ‌بری، رنگ آمیزی و تذهیب به چشم می‌خورد و تصاویر شاهزادگان كه بر دیوارها نقش شده است از نقاشی‌های زیبای دوره افشاریه محسوب می‌گردد. ظاهرا نادر شاه پس از احداث این بنای مستحكم درصدد بوده است چند سال آخر عمر خود را به حالت گوشه نشینی در این عمارت سپری سازد ولی با مشاهده بی‌كفایتی فرزندانش از قصد خود منصرف شده است.
- آب‌انبارهای تاریخی عهد نادرشاه، واقع در روستای خشت در 4 كیلومتری شمال كلات.
- سد نادری واقع در چند كیلومتری شمال كلات نادری كه به «سد شرق» نیز موسوم است. این سد كه بر روی رودخانه عمیقی بنا نها شده، مربوط به دوره سلجوقی است؛ ولی به نام نادرشاه شهرت یافته است.
ــ مسجد كبود گنبد: مسجد كبود گنبد مسجدی بسیار زیبا است كه ظاهرا در عهد سلجوقیان احداث شده و نادر شاه افشار آن را مرمت نموده و اتاق‌ها و ایوان‌هایی بر آن افزوده است. گنبد آسمانی رنگ این مسجد دارای دو پوشش است و بر كاشی‌های باقیمانده بر آن نام علی(ع) تكرار شده است. حاشیه‌هایی پهن از كاشی فیروزه‌ای نیز در زیر قوس گنبد وجود دارد كه سوره‌هایی از قرآن به گونه‌ای زیبا و جالب توجه بر آن نگاشته شده است.
آبادی خشت: این آبادی كه در هفت كیلومتری شمال ده كبود گنبد قرار دارد ظاهرا از مراكز اصلی نگهداری ذخایر و نفایس نادرشاه به شمار می‌رفته است و قلعه استوار و رفیع موجود در آن به همین منظور ساخته شده است. از دیگر آثار باستانی موجود در كلات می‌توان به جریان لوله كشی سنگی آب رودخانه قره سو به طول هفت كیلومتر و سد موجود بر رودخانه ژرف اشاره كرد كه جملگی در زمان نادر و برای بهره‌برداری مناسب از آب آشامیدنی صورت گرفته و در حال حاضر ویران شده‌اند. حوض‌های سیصد و شصت گانه در قریه خشت نیز از دیگر آثار نادری است كه بر اثر گذشت ایام دستخوش انهدام و ویرانی شده است.
بخش حریم رضوی
