چه کسانی تابعیت ایرانی دارند؟
تعیین تابعیت به دو صورت انجام می‌گیرد. گاه از طریق نسب است یعنی تمام کسانی که از تابعان ایران، در هر کجای جهان متولد شوند ایرانی هستند و گاه از طریق «سیستم خاک».
منظور از سیستم خاک در تعیین تابعیت این است که تابعیت از روی محل تولد و به سبب تعلق به سرزمین و خاک یک کشور به طفل تحمیل می‌شود.
فرزندان اتباع ایران
فرقی نمی‌کند در کجای دنیا متولد شده باشید، کافی است پدرتان ایرانی باشد، در این صورت از تابعیت ایران برخوردار خواهید بود. خواه در ایران به دنیا آمده باشید یا فرزندان یکی از مهاجرانی باشید که تا به حال حتی خاک ایران را نیز ندیده باشید. تعیین تابعیت از طریق نسب، به سبب تعلق به خانواده را «روش خون یا نسبی» می‌گویند. این روش بیشتر از سوی کشورهایی استفاده می‌شود که کار و مسکن و دیگر امکانات را به اندازه کافی برای اتباع خود دارند. بند 2 ماده 976 قانون مدنی سیستم خون را به عنوان یکی از روش‌های تعیین تابعیت ایرانی مشخص کرده است. این بند می‌گوید: «کسانی که پدر آن‌ها ایرانی است اعم از اینکه در ایران یا خارج متولد شده باشند، تبعه ایران محسوب می‌شوند.»
تمام متولدان در خاک ایران
تعیین تابعیت به دو صورت انجام می‌گیرد. گاه از طریق نسب است یعنی تمام کسانی که از تابعان ایران، در هر کجای جهان متولد شوند ایرانی هستند و گاه از طریق «سیستم خاک».
منظور از سیستم خاک در تعیین تابعیت این است که تابعیت از روی محل تولد و به سبب تعلق به سرزمین و خاک یک کشور به طفل تحمیل می‌شود. در ایران نیز از این روش برای تعیین تابعیت استفاده می‌شود، اما در برابر سیستم خون، جنبه استثنایی دارد باید شرایط آن محقق شود.
1. متولدان خاک در ایران که پدر و مادر آن‌ها معلوم نباشد: کسانی که در ایران متولد می‌شوند اما پدر و مادر آن‌ها معلوم نیستند، تبعه ایران محسوب می‌شوند. طبیعی است که در مورد فرزندی که پدر و مادر او معلوم نیستند، نمی‌توان از سیستم خون استفاده کرد چرا که نسب او نامشخص است.
2. کسانی که در خاک ایران از پدر و مادر خارجی متولد شده باشد ایرانی هستند. بنابراین به صرف اینکه کسی در ایران متولد شده باشد، نمی‌تواند از تابعیت ایران برخوردار باشد، بلکه یک از والدین او نیز باید در ایران به دنیا آمده باشد.
کسانی که در ایران از پدری که نیمه کشوری دیگر است به دنیا آمده باشند و بلافاصله پس از رسیدن به سن 18 سال تمام، لااقل یک سال دیگر در ایران اقامت کرده باشند، ایرانی محسوب خواهند شد
در این مورد فرقی نمی‌کند که پدر در ایران متولد شده است یا مادر بنابراین اگر پدر خارجی در ایران به دنیا آمده باشد و طفل نیز در ایران متولد شود، در این صورت طفل ایرانی محسوب می‌شود. همچنین اگر مادر در ایران متولد شده باشد و طفل در ایران متولد شود، طفل ایرانی است.
3. کسانی که در ایران از پدری که نیمه کشوری دیگر است به دنیا آمده باشند و بلافاصله پس از رسیدن به سن 18 سال تمام، لااقل یک سال دیگر در ایران اقامت کرده باشند، ایرانی محسوب خواهند شد. برای تحقق تابعیت ایرانی در این فرض، باید پدر و مادر خارجی بوده و هیچ یک در ایران متولد نشده باشند. در صورت وجود این دو شرط، طفل پس از رسیدن به سن 18 سال تمام باید لااقل یک سال دیگر در ایران اقامت کند. از این پس او ایرانی شناخته خواهد شد.
در صورت تحقق هر یک از شروط بالا شخص از ابتدا ایرانی محسوب خواهد شد. حتی در مورد آخر که بیان شد، شخص پس از آنکه به سن 19 سال رسید ایرانی خواهد بود. اما علاوه بر این موارد که از ابتدا شخص تابعیت ایران را داراست، در مواردی تبعه یک کشور دیگر با تحصیل شرایط لازم به تابعیت ایران در می‌آید. در این صورت دیگر نمی‌توان او را از ابتدا ایرانی دانست بلکه پس از آنکه شرایط لازم را به دست آورد ایرانی به حساب خواهد آمد. به این نوع تابعیت «تابعیت اکتسابی» می‌گویند که در ادامه به برخی انواع آن اشاره می‌کنیم.
تابعیت اکتسابی
آنچه تاکنون بیان شد شرایطی بود که فرد با دارا بودن آن از ابتدا ایرانی محسوب می‌شود. اما شرایط دیگری نیز برای تحصیل تابعیت ایران وجود دارد که از زمان تحصیل آن شرایط، شخص ایرانی محسوب می‌شود.
1. اولاد صغیر کسی که طبق قوانین موجود، تابعیت ایران را کسب می‌کند، تبعه ایران محسوب می‌شود. تربیت و حمایت از طفل اقتضا می‌کند که تابعیت والدین خود را داشته باشد.
2. اگر یک تبعه خارجی تابعیت ایران را تحصیل کند، زن او نیز دارای تابعیت آن کشور خواهد بد. اما در عین حال برای اینکه تابعیت ایران بر هیچ کس تحمیل نشود، زن می‌تواند، ظرف یک سال از تاریخ صدور سند تابعیت شوهر، اظهاریه کتبی به وزارت امور خارجه داده، تابعیت سابق شوهر را قبول کند.
3. نتیجه برخی جنگ‌ها جدا شدن بخشی از یک کشور و الحاق آن به کشوری دیگر یا استقلال آن است. پس از این رخ داد، دیگر ساکنان آن منطقه نمی‌تواند به تابعیت خود باقی بمانند.
معمولاً در معاهده صلحی که پس از جنگ منعقد می‌شود، تکلیف این اشخاص معلوم می‌شود و به تابعیت دولتی در می‌آیند که از این پس قرار است بر آن‌ها حکومت کند.
وحدت خانواده مستلزم آن است که زن و شوهر دارای یک تابعیت باشند. برای تحقق این هدف در بیشتر کشورها بعد از آنکه زن و مرد دارای دو تابعیت با یکدیگر ازدواج کردند، تابعیت کشور متبوع شوهر به زن داده می‌شود
4. وحدت خانواده مستلزم آن است که زن و شوهر دارای یک تابعیت باشند. برای تحقق این هدف در بیشتر کشورها بعد از آنکه زن و مرد دارای دو تابعیت با یکدیگر ازدواج کردند، تابعیت کشور متبوع شوهر به زن داده می‌شود.
در کشور ما نیز هر زن تبعه خارجی که شوهر ایرانی اختیار کند، تبعه ایران محسوب می‌شود. این زن اگر طلاق هم بگیرد باز هم ایرانی محسوب می‌شود. اما حق پیدا می‌کند که با اطلاع کتبی به وزارت امور خارجه و ارائه گواهی طلاق یا فوت شوهر به تابعیت قبلی خود برگردد. اما در مقابل ماده 987 قانون مدنی مقرر می‌کند که زن ایرانی که با تابعه خارجی ازدواج می‌کند به تابعیت ایرانی خود باقی می‌ماند. مگر آنکه مطابق قانون مملکت کشور زوج، تابعیت شوهر به واسطه وقوع عقد ازدواج به زوجه تحمیل شود.
مفهوم تابعیت مضاعف
هنگامی که دو دولت، تابعیت خود را به یک فرد اعطا می‌کنند، تابعیت مضاعف به وجود می‌آید.
این مشکل به دلیل آن به وجود می‌آید که کشورها روش‌های مختلفی برای اعطای تابعیت انتخاب می‌کنند. چرا که هر کشور به مقتضای موقعیت اجتماعی و اقتصادی خود یکی از روش‌های خاک، خون یا مختلط را انتخاب می‌کند در نتیجه ممکن است تابعیت مضاعف ایجاد شود.
به عنوان مثال قانون مدنی ایران فرزندی را که از پدر ایرانی به دنیا آمده باشد. تبعه ایران می‌داند. اگر این فرزند در خارج از ایران و در کشوری که سیستم خاک را برای تابعیت اعمال می‌کند مانند کشور امریکا به دنیا آید در این صورت وی به موجب قوانین کشور آمریکا تابعیت آن کشور را نیز خواهد داشت.
بدین ترتیب این فرزند دارای دو تابعیت ایرانی و آمریکایی خواهد بود که به آن تابعیت مضاعف می‌گویند.
مصادیق این مورد فراوان است که گاه سبب ایجاد مشکلات دیپلماتیک بین دو کشور می‌شود.
جلوگیری از تابعیت مضاعف
برای آنکه از پدید آمدن تابعیت مضاعف جلوگیری شود باید هر کشور تلاش کند که مقررات تابعیت خود را به گونه‌ای تدوین کند که هیچ کس نتواند تابعیت جدیدی کسب کند، مگر اینکه مسلم شود که تابعیت قبلی خود را ترک کرده است.
قانون مدنی ایران فرزندی را که از پدر ایرانی به دنیا آمده باشد. تبعه ایران می‌داند. اگر این فرزند در خارج از ایران و در کشوری که سیستم خاک را برای تابعیت اعمال می‌کند مانند کشور امریکا به دنیا آید در این صورت وی به موجب قوانین کشور آمریکا تابعیت آن کشور را نیز خواهد داشت
راه‌هایی نیز برای کسانی که دارای مشکل تابعیت دوگانه هستند پِیش بینی شده است مثل اینکه وقتی طفل به سن قانونی رسید (مثلاً 18 سال) یکی از دو تابعیت را به میل خود انتخاب کند.
یکی از راه‌های دیگری که پیشنهاد شده این است که از جهت حمایت سیاسی در صورتی که دادگاهی بین المللی با موضوع تابعیت مضاعف مواجه شده، از بین تابعیت‌های موجود، تابعیت فعال، واقعی، مؤثر عملی فرد را انتخاب کند.
تابعیت اشخاص حقوقی
اشخاص حقوقی مثل شرکت‌ها، تابعیت مملکتی را دارند که اقامتگاه آن‌ها در آن کشور باشد. در قانون تجارت گفته شده که منظور از اقامتگاه جایی است که محل اداره شرکت در آنجا قرار دارد. بنابراین شخص حقوقی تابعیت کشوری را دارد که محل اداره آن، در آن کشور باشد قانون مدنی اقامتگاه شخص حقوقی را مرکز عملیات آن می‌داند.
سلب تابعیت
اصل 41 قانون اساسی مقرر می‌کند که تابعیت کشور ایران حق مسلم هر فرد ایرانی است و دولت نمی‌تواند از هیچ ایرانی سلب تابعیت کند، مگر درخواست خود او یا در صورتی که به تابعیت کشور دیگری درآید. بنابراین سلب تابعیت به عنوان مجازات تنها وقتی پذیرفته می‌شود که تابعیت از نوع تابعیت اکتسابی بوده و زمانی پس از تولد به علتی برای شخص به وجود آمده باشد.
هانیه اخباریه
وکیل پایه یک دادگستری
بخش حقوق تبیان
