حقیقت ایمان چیست؟

در مقاله پیشین، به برخی از نظریه ها درباره ماهیت ایمان اشاره کردیم. در این مقاله بعد از یک مقدمه کوتاه درباره اوصاف ایمان، به یکی از نظریه ها درباره ماهیت ایمان اشاره می کنیم. همانطور که پیش از این اشاره شد، مفهوم ایمان یکی از مفاهیم بنیادین همه ادیان است. یکی از اوصاف این مفهوم ویژگی تشکیکی و سلسله مراتبی آن است.

می توان گفت ایمان در افراد مومن به درجات گوناگونی بروز و ظهور می یابد. روایات زیادی هم در این زمینه وجود دارد. عبدالعزیز قراطیسی می‏گوید: امام صادق علیه‏السلام به من فرمود: «ای عبدالعزیز، به راستی ایمان ده درجه است، چون نردبان پله به پله از آن بالا روند ...» (کلینی، اصول کافی، ج 4 ، ص 146 ، حدیث 2)

از دیگر ویژگی های ایمان اختیاری بودن آن است. ایمان به ساحت درونی انسان باز می‏گردد که از هر کس جز او مستور است و از این‏رو از هیچ عامل خارجی زور و اکراه را بر نمی‏تابد. بنابراین می توان گفت ایمان حقیقتی است که به طور اختیاری از انسان سر می‏زند و به هیچ روی اکراه و اجبار نمی‏پذیرد. از این‏رو مسئولیت آن به عهده خود شخص مومن است. از دیگر ویژگی های ایمان «آزمون پذیری» آن است. ادیان با دعوت از متدینین به ایمان همیشه متذکر این نکته نیز بوده اند که ایمان مورد آزمایش و ابتلا قرار می‏گیرد. امیرالمؤمنین علیه‏السلام از این ویژگی چنین یاد می‏کنند:

«چون خداوند سبحان کلام خود را فرستاد: آیا مردم گمان کرده‏اند که به گفتن این‏ که ما ایمان آوردیم واگذاشته می‏شوند و آنان آزموده نمی‏گردند؟ دانستم مادامی که رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم در بین ما باشد آن فتنه بر ما فرود نمی‏آید. پس گفتم: ای رسول خدا چیست این فتنه‏ای که خدا تو را به آن خبر داده؟ فرمود: ای علی، به زودی بعد از من امّتم در فتنه و تباهکاری افتند.» (نهج‏البلاغه، خطبه 156)

در مقاله پیشین بطور اجمالی به یکی از نظریه ها درباره ایمان اشاره کردیم. گفتیم در کلام جدید دو نظریه مشهور درباره ماهیت ایمان مطرح است. یکی بر عنصر عاطفی ایمان و دیگر بر ویژگی عقلانی ایمان تاکید دارد. نظریه نخست به ایمان گروی(Fideism) مشهور شده است. طرفداران آن بیشتر از میان متکلمین مسیحی هستند. این نظریه به دلایل مختلفی، میان متکلمین و فلاسفه اسلامی طرفداران زیادی پیدا نکرده است. در این مقاله بطور اجمالی این نظریه را بیان می کنیم و نظریه مشهور متکلمین اسلامی را به مقاله بعدی موکول می کنیم.

همانطور که گفتیم، ایمان‏گرایی به نسبت‏ خاصی میان عقل و ایمان اعتقاد دارد. لودویک ویتگنشتاین (فیلسوف اطریشی) و کی‏یرکگور (فیلسوف دانمارکی) را می توان از سردمداران آن به شمار آورد. فرض بنیادین ایمان گروان این است که برای برخورداری از یک زندگی مومنانه نیازی به دلایل عقلانی نیست. به عبارت دیگر نیازی نیست که آموزه های دینی از پشتوانه عقلی برخوردار باشند. البته این نظریه در برخی از قرائت های رادیکال تر می گوید نه تنها ایمان نیازی به دلایل عقلی ندارد بلکه توجیه گزاره های دینی و به تبع آن، ایمان، امری غیرممکن است. برای مثال، سورون کی‏یرکگور معتقد بود که ایمان نه فقط برتر از تعقل است، بلکه در تضاد با آن نیز هست. از دیدگاه او، ایمان از عالی‏ترین فضایل انسانی است که انسانی را به بالاترین مقام انسانیت می رساند ولی در عین حال، ماهیت‏ باورهای دینی با معیارهای عقلی سازگاری ندارند. از نظر او، ایمان و تدیّن مستلزم خطر کردن است و «خطر کردن» (risk) جوهره‏ی ایمان محسوب می‏شود. بدون خطر کردن، ایمانی در کار نیست و شوری حاصل نمی‏شود؛ زیرا شورمندی و خطر کردن تنها معلول نومیدی است و هر قدر که‏ احتمال واقعی میان عمل و هدفی بیشتر برقرار باشد، میزان‏ خطرپذیری و شورمندی کاستی می‏پذیرد.

کی کگور معتقد است که‏ در جریان تحقیق عقلانی شخص محقق به پاسخ نهایی نزدیک‏تر می‏شود ولی‏ هرگز به‏طور کامل به آن دست نمی‏یابد. بنابراین اگر فرضا ما موفق‏ شویم و بتوانیم وجود خدا و عشق او به خودمان را به نحو عقلانی‏ اثبات کنیم، این تحقیق به جای این‏که هدف دستیابی انسان به‏ شناخت خدا را آسان کند، ایمان داشتن به خدا را غیر ممکن خواهد کرد؛ زیرا پس از چنین اثباتی، آنچه در معرض خطر قرار گیرد و به‏ نسیان سپرده می‏شود، وجود ما به عنوان یک انسان است.

ویتگنشتاین، برخلاف کی کگور به ایمان‏گرایی معتدل‏(Moderate Fideism) اعتقاد داشت. آنها هر چند ایمان را محتاج استدلال و عقل نمی دانستند ولی توجیه گزاره های دینی از طریق عقل را نیز غیرممکن نمی دانستند. از دیدگاه این عده، ایمان هرگز به محال تعلق‏ نمی‏گیرد. ایمان از نوع اعتماد است، ولی این مستلزم این نیست که باور دینی قابل‏ استدلال نیست. ویتگنشتاین درباره‏ی باورهای دینی هیچ ارزشی برای‏ براهین عقلی و به‏طور کلی نظام‏های کلامی قائل نیست او در مورد مسیحیت (به ‏ویژه) بر این باور است که: مسیحیت اساسا یک نظریه نیست؛ بلکه درصدد است که حیات فرد و شیوه‏ی‏ زندگی او را تغییر دهد و کمک به دیگران را سرلوحه‏ی حیات‏ بنمایاند. به این ترتیب، می توان گفت ایمان در تصور ایمان‏گرایان، اصولا شبیه حالت روحی«اعتماد» (trust) است. ایمان، اعتماد قوی به خداوند است. آنچه مانع اصلی ایمان‏ است، نادانی یا ناتوانی عقلی انسان نیست؛ بلکه آلودگی‏ روحی و گناه است که اعتماد او به خداوند را سلب می کند.

بنایراین، راه ایمان از مسیر بحث و فحص عقلی نمی گذرد. با وجود برخی از نقاط مثبت ایمان گرایی، ولی نقدهای زیادی نیز به این نظریه وارد شده است. ما در این مقاله به ارائه گزارشی کوتاه از آن اکتفا کردیم و برخی از نقدهای این نظریه را در مقاله بعدی (نظریه عقل گرایی) بیان خواهیم کرد.

علیزاده

بخش اعتقادات تبیان

منابع:

1. محمدبن یعقوب کلینی، اصول الکافی، انتشارات اسوه، 1386.

2. ایزوتسو، توشی هیکو، مفهوم ایمان در کلام اسلامی، ترجمه: زهرا پورسینا، تهران، سروش، چاپ اول، 1378.

3. جوادی، محسن، ایمان گرایی ویتگنشتاینی، قبسات، زمستان 1381 - شماره 26.

4. مطهری، مرتضی، مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی « انسان و ایمان»، تهران: انتشارات صدرا، بی تا.

5. علی ربانی گلپایگانی، درآمدی بر کلام جدید، انتشارات هاجر، 1387.

6. هادی صادقی، درآمدی بر کلام جدید، انتشارات کتاب طه، 1383.