حرمت همسایه
هم عرض با حرمت مادر (2)
اول همسایه، بعد خانه
یكى از پدیده‌هایى كه در روابط همسایگان دخالت دارد و مىتواند بر مناسبات متقابل آنان اثر بگذارد، منزل مسكونى است. دیدگاه اسلامى بر این نكته اصرار مىورزد كه همسایگان در آرامش و آسایش اهل خانه دخالت دارند و حتى مىتوانند بر رشد عاطفى، اخلاقى و فكرى والدین و فرزندان اثر بگذارند. از این جهت، قبل از انتخاب خانه‌اى در هر محله‌اى، لازم است اوضاع همسایگان و مجاورین منزل مورد نظر، بررسى شود و از نیک بودن افرادى كه قصد زندگی کردن در كنارشان را داریم، اطمینان حاصل نماییم. رسول اكرم صلی الله علیه و آله به پیروان آیین اسلام تاكید مىفرماید: "التمسوا الجار قبل شرى الدار(18)؛ قبل از خرید خانه درباره همسایه تحقیق كنید."
حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام با الهام از این سخن پدر والا تبارشان خطاب به فرزندش امام حسن مجتبى علیه‌السلام فرموده‌اند: "یا بنى! الجار ثم الدار(19)؛ اى فرزندم! اول همسایه، بعد خانه."
رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: از خوشبختى مسلمان وسعت خانه، همسایه خوب و مركبی مناسب است.(20)
علامه مجلسى این روایت را با اندكى تفاوت در كتاب حلیة المتقین آورده است. خاتم پیامبران خوش یمنى و مباركى زن، مسكن و مركب را در روایتى بیان فرموده و در فرازى از این سخن پر فروغ، مسكنى را مبارك دانسته‌اند كه وسیع بوده و اهل آن از همسایگانى خوب برخوردارند و خانه‌اى را شوم دانسته‌اند كه محقر و تنگ بوده و اهل آن از دست همسایگان بد در رنج و عذابند.(21)
رسول خدا صلی الله علیه و آله در بیانى نورانى فرموده است: وقتى دو نفر تو را در یك زمان دعوت كردند، دعوت كسى را كه خانه‌اش به تو نزدیك‌تر است بپذیر؛ زیرا كسى كه منزلش در قرب خانه‌ات قرار دارد، در همسایگى مقدم است.(22)
حفظ حرمت همسایه و توجه داشتن به ارزش‌هاى انسانى وى، از وظایف اخلاقى و وجدانى همسایگان است، پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله چنین گوهر افشانى كرده‌اند:
"من كان یومن بالله و الیوم الاخر فلیكرم الجاره(23)؛ هر كس به خدا و روز قیامت ایمان دارد باید همسایه‌اش را حرمت نهد و اكرام نماید."
امام ششم از پدرش امام باقرعلیه السلام نقل كرده است كه در كتاب حضرت على علیه السلام چنین خواندم كه: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: "همسایه همچون نفس انسان است و نباید خسرانى متوجه او شود و روا نیست (بى دلیل) مجرم تلقى گردد. و حرمت همسایه با احترام مادر در یك ردیف است."
همچنین(24) از آن حضرت روایت شده كه: "حرمة الجار على الجار كحرمة دمه(25)؛ حرمت همسایه بر همسایه، همچون حرمت خون است."
احساس تعهد و مسئولیت در مقابل همسایگان، از وظایف دیگر ماست كه در منابع روایى به آن سفارش شده است. چنانکه حضرت محمد صلی الله علیه و آله فرمود: شایستگان (برگزیدگان) شما، صاحبان خرد هستند. سوال شد: صاحبان خرد چه كسانى هستند؟ فرمود: آنان صاحبان اخلاق نیكو، بردبارىهاى متین، صله ارحام، نیكى به پدر و مادر، و متعهدان نسبت به همسایگان و یتیمان بوده، اطعام كرده، سلام كردن را ترویج مىنمایند و نماز مىگذارند در حالى كه مردم در خواب غفلت فرو رفته‌اند.(26)
اگر خواستیم منزل مسكونى خود را در معرض فروش قرار دهیم، بهتر است كه این موضوع را با همسایگان مطرح كنیم تا اگر طالب آن هستند، به خرید خانه ما مبادرت ورزند. زیرا به فرمایش رسول اكرم صلی الله علیه و آله همسایه در خرید خانه بر دیگران برترى و اولویت دارد.(27)
در بیانى دیگر، آن حضرت تاكید نموده‌اند: وقتى كسى تمایل به فروش زمین یا منزلى دارد باید نخست به همسایه خود پیشنهاد كند.(28)
جابر مىگوید: پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: هر كه در بوستانى شریكى یا همسایه‌اى دارد نباید قبل از آن كه با او در میان بگذارد، آن را بفروشد.(29)
نیكى به همسایه
از مواردى كه پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله در سخنان متعدد و موقعیت‌هاى گوناگون مورد تاكید و توجه قرار داده‌اند. آن حضرت به مسلمانان توصیه نموده‌اند: اگر خواستار آن هستید كه پروردگار و فرستاده‌اش شما را دوست بدارند... با همسایگان به نیكى رفتار كنید.(30)
امام صادق علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل كرده‌اند كه: همسایه‌اى كه با همسایه خود خوش رفتارى نماید، ایمان دارد.(31) و نیز پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله تاكید فرموده‌اند: آنچه براى خود مىخواهى، براى مردم بخواه تا مومن باشى. و با همسایگان نیكى كن تا در زمره مسلمانان به شمار آیى .
رسول(32) خدا صلی الله علیه و آله چهار چیز را عامل زیادى رزق و روزى دانسته‌اند: خوش خلقى، خوش سلوكى با همسایگان، امتناع از آزار مردم، و كاهش بىقرارى و نگرانى در هنگام ناملایمات و عوامل اندوه آور روزگار.(33) و نیز از آن حضرت روایت شده است كه: رحمت الهى به فرزندى باد كه والدین خود را در نیكى یارى كند. و رحمت بر پدرى كه فرزند خویش را در نیكى كمك كند و بر همسایه‌اى كه در كارهاى خوب یار همسایه خود باشد.
جعفربن ابى طالب ـ كه همراه عده‌اى از اصحاب رسول اكرم صلی الله علیه و آله به سرزمین حبشه مهاجرت نمود تا از یك سو به تبلیغات دینى پرداخته و از طرف دیگر براى مدتى از فشارهاى مشركان مكه در امان باشند ـ به عنوان سخنگو و سرپرست این جمع در برابر پادشاه حبشه، بدون هیچ گونه نگرانى گفت: من آنچه را از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیده‌ام بدون كم و كاست، خواهم گفت. نجاشى به وى گفت: چرا از آیین نیاكان خود دست برداشته و به آیین جدید، كه نه با دین ما و نه با دین اجداد شما تطبیق مىكند، گرویده اید؟
او در پاسخ گفت: ما گروهى نادان و بت پرست بودیم. از مردار اجتناب نمىكردیم. پیوسته گرد كارهاى خلاف و منكر بودیم. همسایه نزد ما از هر گونه احترامى محروم بود. ضعیف، محكوم زورمندان گشته بود. با خویشاوندان خویش به جنگ برخاسته بودیم. روزگارى به این منوال بودیم تا این كه یك نفر از میان ما، كه سابقه درخشانى در پاكى و درستى داشت، برخاست و به فرمان خداوند، ما را به توحید فرا خواند و دستور داد در امانت كوشیده، از ناپاكىها اجتناب ورزیم و با خویشاوندان و همسایگان خوش رفتارى كنیم .
توجه به موضوع همسایه در مصاحبه‌اى مهم با پادشاهى غیر مسلمان از سوى سفیر رسول اكرم صلی الله علیه و آله، جالب توجه است. زیرا جعفر در تشریح اوضاع جاهلیت و برنامه‌هاى اصلاحى پیامبر، باید به نكاتى مهم اشاره مىكرد و چون وقت تشریح تمامى مباحث نبود، باید نكات زبده و موضوعات مهم‌ترى را مطرح مىنمود؛ كه موضوع همسایه در دستور كارش قرار گرفت.(34)
از رسول اكرم صلی الله علیه و آله پرسیدند: آیا در مال انسان غیر از امور واجب مثل زكات و مانند آن، حقى وجود دارد؟ فرمودند: آرى؛ نیكى به بستگانى كه قهر كرده‌اند و پیوند با همسایه مسلمان.
حضرت افزودند: "ما زال جبرئیل یوصینى بالجار حتى ظننت انه سیورثه(35)؛ آن چنان جبرئیل درباره همسایه به من سفارش نمود، تا آن جا كه گمان كردم همسایه مىتواند از همسایه خود ارث ببرد."
عبدالله بن عباس گفته است: چند روز قبل از آن كه رحلت حضرت محمد صلی الله علیه و آله فرا رسد، آن حضرت براى ما خطبه‌اى ایراد فرمودند و چنان موعظه‌اى كردند كه چشم‌ها پر از اشك شد و دل‌ها نسبت به آن تپید و بدن‌ها به لرزه در آمد.
از مقدمه چینىها و تمهیدات پیامبر صلی الله علیه و آله برمىآید كه آن بزرگوار در واپسین روزهاى حیات دنیوى خویش در نظر دارد براى اصحابى كه از فرشتگان برترند و در جلسه‌اى كه گروهى مومن، وارسته و حتى فرشتگان حضور دارند، مطالب مهمى بیان فرمایند و آنان را به مسایل و امور خطیرى سفارش كرده و نصیحت فرمایند. به متن خطبه پیامبر كه مراجعه مىشود، ملاحظه مىگردد در چهار فراز آن، حضرت در مورد همسایگان نكاتى را تذكر داده‌اند و اصحاب برگزیده خویش را از اذیت كردن همسایه و سایر رفتارهایى كه مجاورین آنان را ناراحت نماید، بر حذر داشته‌اند و به نیكى نسبت به همسایگان تاكید كرده‌اند.
"حاتم طایى" از بزرگان عرب و مردى با سخاوت بود كه به همسایگان خویش خدمت مىكرد و حوائج آنان را برآورده مىنمود. وى قبل از آن كه به شرف ملاقات با رسول خدا صلی الله علیه و آله فایز گردد، درگذشت. تا سال نهم هجرى، دودمان حاتم طایى تسلیم اسلام نشده بودند، در این سال، گروهى از رزمندگان به فرماندهى حضرت على علیه السلام و با دستور پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله به سوى مقر این قبیله (اردن كنونى) اعزام گردیدند تا آنان را به یكتا پرستى فراخوانند. حضرت علىعلیه السلام بر آن‌ها غلبه یافت و اسیران و غنائم را به مدینه آوردند و مقابل پیامبر قرار دادند. وقتى آن حضرت براى تماشاى اسیران آمدند، دختر حاتم ـ كه در میان آنان بود ـ از جاى برخاست و عرض كرد:
اى فرستاده الهى! پدرم از دنیا رفته و برادرم عدى گریخته است، بر من منت گذار و آزادم كن و شماتت قبایل عرب را از من دور ساز. همانا پدرم بردگان را آزاد مىساخت، از همسایگان نگهبانى مىنمود و به امور آنان رسیدگى مىكرد و آشكارا در حوادث تلخ و ناملایمات به امداد مردم ـ خصوصا خویشاوندان و همسایگان ـ مىپرداخت.
پیامبر صلی الله علیه و آله به دلیل ارج نهادن به ارزش‌هاى اخلاقى، خطاب به وى فرمود: این صفات، از خصال مسلمانان و مومنان است و اگر پدرت مسلمان بود، بر او رحمت مىفرستادیم. سپس به اطرافیان فرمود: به پاس ارج نهادن به روش نیكوى پدرش، این دختر را آزاد سازید و به برادرش عدى تحویل دهید. وى كه سفانه نام داشت، به نزد برادر خود عدى آمد و از برخورد شایسته پیامبر سخن گفت. وى نیز به مدینه آمد و با پیامبر ملاقات كرد و اسلام آورد و از یاران با وفاى حضرت على علیه السلام به شمار آمد و در جنگ‌هاى جمل، صفین و نهروان در ركاب امیرمومنان على علیه السلام از خود رشادت‌ها نشان داد. و همه این‌ها، از بركات احسان و نیكى به همسایه است.(36)
از امام صادق علیه السلام نقل شده است كه حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام از برخى مسائل نزد پدر خویش شكوه نمود. پس از آن، حضرت محمد صلی الله علیه و آله ورقه‌اى به دخترش مرحمت كرد و اضافه نمود: مضامین آن را فراگیر. در آن، نوشته شده بود: "هر كس به خداوند و روز قیامت ایمان داشته باشد همسایگان را مورد آزار قرار نمىدهد و نیز میهمان خویش را گرامى داشته و سخن نیكو مىگوید یا سكوت اختیار مىكند."(37)
از ابن مسعود روایت شده است كه: مردى به خدمت حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام شرفیاب شد و عرض كرد: اى دختر رسول خدا! آیا از پدرتان نزد شما چیزى باقى است؟ آن بانوى مكرم فرمود: اى كنیزك! آن چوب تر را برایم بیاور. او هم پس از تفحص بسیار، آن را یافت و به حضرت زهرا علیهاالسلام تحویل داد كه در آن نوشته شده بود:
رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: كسى كه همسایه از دست او در امان نباشد، ایمان ندارد و كسى كه به خدا و روز قیامت یقین دارد، به همسایه آزار نمىرساند.(38)
آزار نرساندن به همسایه و نیكى نمودن به او، بدین معناست كه در ایجاد آرامش و آسایش براى او و اهل خانه‌اش دلسوزى كنیم، در حد توان، دشوارىها را از سر راهش برداریم، طمع به مالش نداشته و ارتباط خود را با وى بر اساس صفا و صمیمت بنیان نهیم. این تلاش اخلاقى و رفتار انسانى، در زندگى دنیایى ما اثر مطلوب مىگذارد و موجب افزایش امید به زندگى، رهایى از آشفتگىهاى عصبى و منجر به رفع نیازها و شركت در عمران و آبادانى محله مىشود. و این گونه وفاق اجتماعى و تشریك مساعى توام با برخوردهاى عاطفى، موجب فزونى نعمت‌ها و افزایش بركات، جلب اعتماد و تقویت حسن اطمینان همسایگان نسبت به یكدیگر خواهد شد.
البته خوش رفتارى با همسایگان نباید با منت گذارى و نیكى را به رخ آنان كشیدن، توام باشد. و خود همسایگان به خوبى در مورد رفتارهاى ما قضاوت خواهند كرد. چنان که رسول اكرم صلی الله علیه و آله فرموده است:
"اگر همسایگانت تو را نیكوكار دانستند نیكوكارى و در غیر این صورت، بدكارى!"(39)
پى نوشت‌ها:
18 . كلمات نغز محمد صلی الله علیه و آله، ص 9.
19 . كشف الغمه فى معرفه الائمه، على بن عیسى اربلى، ج 2، صص 26 و 25 / علل الشرایع، ص 181.
20 . خصال صدوق، ج 1، ص 179.
21 . المحجة البیضاء، ج 3، (آداب الصحبة و المعاشرة)، ص 423.
22 . نهج الفصاحه، ص 25.
23 . المحجة البیضاء، ج 5، ص 125/ الحكم الزاهره، ص 421 / كیمیاى سعادت، ج 1، ص 427.
24 . تنبیه الغافلین، ص 106 / نهج الفصاحه، ص 573.
25 . نهج الفصاحه، ص 286.
26 . جهادالنفس، شیخ حر عاملى، ترجمه على صحت، ص 42.
27 . نهج الفصاحه، ص 27 / كلمات نغز محمد صلی الله علیه و آله، ص 22.
28 . نهج الفصاحه، ص 32.
29 . آثار الصادقین، آیة الله صادق احسان بخش، ج 2، ص 376.
30 . نهج الفصاحه، ص 463.
31 . مجموعه ورام، ج 1، ص 24.
32 . نهج الفصاحه، ص 14.
33 . نزهة النواظر، ص 23 و 45.
34 . فروغ ابدیت، جعفر سبحانى، ج 1، ص 315 و 314.
35 . سفینة البحار، حاج شیخ عباس قمى، ج 1، ص 414 و 413/ نخبة الانوار فى هدایة الابرار، مولوى همدانى، ص 77/ تنبیة الغافلین، ص 106/ نهج الفصاحه، ص 546.
36 . الاصابة فى تمییز الصحابه، ج 2، ص 460 و ج 4، ص 322/ زهرالربیع، ص 89 / مجالس المومنین، قاضى نورالدین شوشترى، ج 1، ص 646.
37 . الكافى، ج 2، (باب حق الجوار)، ص 667/ وافى، ج 1، ص 350 / ذخیرة العباد، جزء 3، ص 53.
38 . سفینة البحار، ج 1، حدیث فاطمه زهرا(س) .
39 . نهج الفصاحه، ص 24 / المحجة البیضاء، ج 3، ص 425.
منبع:
مجله كوثر، شماره ( 50 )
لینک مقالات مرتبط:
