بصیرت و تیزبینى امام

در این مقاله نیز به سه مورد از ویژگى هاى امام و خلیفه پیامبر(صلی الله علیه و آله) از دیدگاه امام على(علیه السلام) اشاره مى شود (1) :

1. تربیت در دامان پیامبر (صلى الله علیه وآله)

على(علیه السلام) نزدیكترین فرد مسلمان به پیامبر اكرم(صلى الله علیه وآله)بود. از زمان كودكى تا رحلت پیامبر(صلى الله علیه وآله)در مكه و مدینه، جنگ و صلح، سفر و حضر و... هیچ گاه جز با دستور و موافقت آن حضرت از آن وجود مقدس جدا نشد.

او از آغاز زندگى در دامان پاك حضرت رسول(صلى الله علیه وآله) تربیت یافت و از سرچشمه پرفیض وجود مطهر آن حضرت، تار و پود هستى اش سیراب شد. خود ایشان در این زمینه مى فرماید: «و قد علمتم موضعى من رسول الله(صلى الله علیه وآله) بِالْقَرابةِ القَربیة و ...»; (2) شما قدر و منزلت و احترام مخصوص مرا نزد رسول خدا(صلى الله علیه وآله)مى دانید. رسول اكرم(صلى الله علیه وآله)زمان كودكى، مرا در كنار خود پرورش داد و مرا همواره به سینه مباركش مى چسبانید... خوراك جویده و در دهان من مى نهاد ـ آن چنان كه پدر نسبت به فرزند انجام مى دهد ـ و دروغ در گفتار من و خطایى در كردار من نیافت.

2. سبقت در ایمان

امام على(علیه السلام) در خطبه اى مى فرماید: «و الله لاََنا اَوّل مَنْ صدّقه»; (3) به خدا سوگند من نخستین كسى هستم كه پیامبر اكرم(صلى الله علیه وآله) را به نبوت و پیامبرى تصدیق كرد و به او ایمان آورد.

و باز مى فرماید: «اماالبرائة فلا تتبرؤا منى فانى ولدتُ ...»; (4) از من بیزارى و تبرى نجویید زیرا من به فطرت اسلام متولد شده و هیچ گاه در راه كفر و شرك قدم نگذاشته ام و در ایمان به پیامبر گرامى و هجرت بر همگان پیشى گرفته ام .

و نیز مى فرماید: «اللهم انى اول مَنْ انابَ و سمع و اَجابَ لم یَسْبِقْنى اِلاّ رسول الله(صلى الله علیه وآله) بالصلوة»; (5) خدایا من نخستین كسى هستم كه به حق رسیده و آن را شنیده و پذیرفته ام، هیچ كس مگر رسول معظم اسلام(صلى الله علیه وآله) در نماز خواندن بر من پیشى نگرفت.

در این كه على(علیه السلام) نخستین مردى است كه به پیامبر(صلى الله علیه وآله)و اسلام گرایید، جاى شبهه نیست چرا كه اكثر قریب به اتفاق اهل تاریخ كه منصفانه قضاوت كرده اند این موضوع را قبول دارند. شارح معتزلى و دیگر بزرگان اهل سنت در كتب خویش این حقیقت را با ادله فراوان ذكر كرده اند; گذشته از این كه كلام خود على(علیه السلام)براى ما، بهترین برهان قاطع است.

روشن است كه سبقت در اسلام و دفاع از پیامبر(صلى الله علیه وآله) با جان و مال و تا آخرین نفس و لحظه عمر، سند گویایى از فضایل مولا امیرمؤمنان(علیه السلام) است و آن حضرت بهترین مصداق آیه شریف: (والسابقون السابقون اولئك المقربون) (6) مى باشد.

سبقت گرفتن در ایمان آن هم در آن شرایط سخت و طاقت فرسا، حاكى از دو امر مهم است; نخست آن كه نشان دهنده ایمان واقعى به مرام و هدف پیامبر(صلى الله علیه وآله)است چنان كه قرآن كسانى را كه پیش از فتح مكه هجرت و جهاد كردند بر آنها كه پس از آن بدین كار مبادرت ورزیدند برترى داده و دوم آن كه این عمل علامت شجاعت روحى و قدرت نفسانى است.

آن كه در پذیرش حق منتظر اقبال و گرایش مردم نمى ماند اگر چه خود را در این میدان تنها ببیند، كسى است كه از حوادث باكى نداشته و از خطرات جدى آن واهمه اى به خود راه نمى دهد.

3. بصیرت و تیزبینى

انسان فهیم و هوشمند، كارهاى خود را براساس بصیرت و شناخت انجام مى دهد و پیش از ورود در هر كارى جوانب آن را به درستى مى سنجد. رسول اكرم(صلى الله علیه وآله)مى فرماید: «اذا هممت بامر نتدبر عاقبته...»; (7) هر كارى كه مى خواهى انجام دهى در عاقبت آن بیندیش.

امام صادق(علیه السلام) نیز مى فرماید: «العامل على غیر بصیرة كالسائِرِ على غیرِ الطریق لا یَزیدُهُ سُرْعَةُ السَیْرِ الا بعداً»; (8) كسى كه بدون آگاهى كارى را انجام مى دهد مانند كسى است كه به بى راهه مى رود، شتاب او فایده اى برایش ندارد مگر این كه از راه اصلى دورتر شود.

حضرت على(علیه السلام) كه یك رهبر بسیار آگاه و بصیر و داراى تیزبینى خاصى است مى فرماید: «اِنَّ مَعى لبصیرتى ما لَبَسْتُ على نَفْسى وَ لا لُبسَ عَلَىَّ»; (9) بصیرت و آگاهى ام از من جدا نمى گردد، حق را بر خود نپوشیده ام و نه آن بر من پوشیده شده است یعنى فریب مكر و حلیه گروه شیطان را نمى خورم.

در حقیقت بصیرت، همان شناخت زمان و مكان است كه: «العالم بزمانه لا تَهْجُمُ عَلَیْهِ اللَوابِس»; (10) عالم به زمان خویش مورد هجوم اشتباهات و لغزش ها قرار نمى گیرد.

اما این كه منشأ بصیرت امام(علیه السلام)چیست؟ خودش مى فرماید: «بَصَّرَنِیكُمْ صِدْقُ النیةِ»; (11) صفاى دل، من را از درون شما آگاه مى كند.

این سخن را حضرت خطاب به طلحه و زبیر و به طور كلى به اصحاب جمل بیان كرد كه: «صفاى باطنم مرا به اسرار پوشیده باطن شما آگاه مى كند». این سخن امام(علیه السلام)را این آیه شریف تأیید مى كند: (ان تتقوا الله یجعل لكم فرقانا); (12) اگر با تقوا و اخلاص باشید خداوند به شما روشنایى باطنى مى دهد كه حق را از باطل و نیز اهل حق را از اهل باطل تمیز دهید.

امام(علیه السلام) در جاى دیگر مى فرماید: «اَنَا علیه لَعَلَى بصیرة من نفسى»; (13) من نسبت به امور مربوط به خود بصیرت كامل دارم.

امروزه بعضى به صورتى جاهلانه، برخى ایرادها را بخصوص بر مشى سیاسى آن حضرت وارد مى كنند. این خرده گیرى ها گرچه در عرف دیپلماسى معمول جهان و براساس دانش سیاسى كنونى ممكن است توجیه خاص خود را داشته باشد ولى باید توجه نمود كه شاخصه هاى سیاست در نظر مولا على(علیه السلام)غیر از آن چیزى است كه سیاست كلاسیك دنیا، به ما تعلیم مى دهد. خود آن حضرت به اشكالات این دیدگاه واقف است، همان دیدگاهى كه ناجوانمردانه معاویه را سیاستمدارتر از على(علیه السلام)معرفى كرد تا جایى كه خود آن حضرت، در مقام دفاع از خویش بر آمده و فرمود: «واللهِ ما معاویةُ بأَدْهى منّى و لكنه یَغْدِرُ وَ یَفْجُرُ و لَوْ لا كراهیةُ الغَدْرِ لكنت مِنْ اَدْهَى الناس»; (14) سوگند به خدا معاویه زیرك تر از من نیست ولى او حیله گیرى و تبهكارى مى كند و اگر نبود كه من آن شیوه را نمى پسندم از زیرك ترین مردم به شمار مى رفتم.

پی نوشت ها:

1. لازم به یادآورى است كه برخى از ویژگى ها مخصوص على(علیه السلام) است، البته بسیارى از آنها سایر اهل بیت (علیهم السلام) را نیز در بر مى گیرد.

2. نهج البلاغه، خطبه 192، بخش 115 ـ 117.

3. همان، خطبه 37، بخش 4.

4. همان، خطبه 57، بخش 2.

5. همان، خطبه 131، بخش 4 ـ 5.

6. سوره واقعه، آیه 10 ـ 11.

7. وسائل الشیعه، ج 15، ص 282، ح 20522.

8. اصول كافى، كلینى، ج 1، ص 54.

9.نهج البلاغه، خطبه 10، بخش 1.

10. اصول كافى، كلینى، ج 1، ص 31.

11. نهج البلاغه، خطبه 4، بخش 3.

12. سوره انفال، آیه29.

13. نهج البلاغه، نامه 62، بخش 8.

14. همان، خطبه 200، بخش 1.

منبع:

روابط امام علی (علیه السلام) و خلفا به روایت نهج البلاغه

حسین رجبی، سیدمهدی موسوی کاشمری، احمد رهدار